T ο βιβλίο του Γιώργου A. Βερνίκου «Οταν θέλαμε να αλλάξουμε την Ελλάδα» (Καστανιώτης, σ.σ. 487) ρίχνει μια γέφυρα στο παρελθόν, στα τριάντα χρόνια που έχουν περάσει από τις απαρχές του αντιδικτατορικού φοιτητικού κινήματος – από τη δημιουργία της «Ελληνοευρωπαϊκής Κίνησης Νέων» (EKIN) το 1970 και τη φοιτητική κατάληψη της Νομικής τον Φλεβάρη του 1973. Από τους ιδρυτές της ΕΚΙκαι πρωταγωνιστές του φοιτητικού κινήματος, ο Γ. Βερνίκος πραγματοποιεί σύντομη επισκόπηση των γεγονότων και παραθέτει 26 προσωπικές μαρτυρίες συναγωνιστών του καθώς και πολυάριθμα ντοκουμέντα.
Το ότι τριάντα χρόνια μετά τα γεγονότα κανείς από τις μερικές χιλιάδες του φοιτητικού κινήματος δεν κατάφερε να καταθέσει κάτι περισσότερο από το πρωτογενές υλικό της εποχής και μια πτυχή αυθεντικής συγκίνησης, προκαλεί δυστυχώς απογοήτευση: Χωρίς αυτό να αποτελεί βεβαίως ατομική ευθύνη του Γ. Βερνίκου, στον οποίο αντιθέτως χρωστάμε την τήρηση του αντιδικτατορικού αρχείου, τη δημοσίευσή του, καθώς και την πρωτοβουλία να διατηρήσει ζωντανές μερικές από τις γενναιότερες και ηθικότερες στιγμές του ελληνικού δημόσιου βίου. Πολύ πιο σύνθετες, οι δημοκρατικές εποχές απαιτούν απλώς διαφορετικά πράγματα από το εντελώς καθαρό βλέμμα και το πολύ κουράγιο για να αντιμετωπίσει κανείς τον σαφώς διαγεγραμμένο και απειλητικότατο εχθρό που υπήρξε η επτάχρονη χούντα.
Τ α δύο παλαιότερα βιβλία, η μελέτη του Ολύμπιου Δαφέρμου «Το αντιδικτατορικό φοιτητικό κίνημα 1972-73» (Θεμέλιο, 1992) και το πολιτικό βιβλίο του Σταύρου Λυγερού «Φοιτητικό κίνημα και ταξική πάλη στην Ελλάδα» (1977), εξέταζαν τη σχέση που στις αρχές της δεκαετίας του ’70 αναπτύχθηκε ανάμεσα στην αυθόρμητη αντιδικτατορική κινητοποίηση και στην οργανωμένη παρέμβαση των παράνομων οργανώσεων της Αριστεράς, «Ρήγας Φεραίος», «Αντι-ΕΦΕΕ», «ΑΑΣΠΕ» κ.λπ. Στην επισκόπησή του ο Βερνίκος σχολιάζει το θέμα, θεωρώντας ότι οι οργανώσεις της Αριστεράς προσπάθησαν να ελέγξουν το κίνημα με τη στρατολόγηση μελών από τους κόλπους του. Και εκτιμά πως αυτό αποσοβήθηκε καθώς, συμμαχώντας πότε με τον έναν και πότε με τον άλλον εκπρόσωπο του αριστερού χώρου, οι ανεξάρτητοι δημοκράτες φοιτητές κατάφεραν να διασφαλίσουν την αυτονομία του κινήματος. Πάνω στο εξαιρετικά σύνθετο αυτό ζήτημα, η προσέγγιση του Βερνίκου παραβλέπει μια κρίσιμη παράμετρο: ότι παρά τον κυρίαρχα αντιδικτατορικό χαρακτήρα που είχε το φοιτητικό κίνημα, οι αριστερές οργανώσεις δεν υπήρξαν παρείσακτο σώμα αλλά, αντιθέτως, αναπόσπαστο κομμάτι, χωρίς τη συστηματική εργασία του οποίου είναι άγνωστη η τροπή που θα είχαν λάβει οι εξελίξεις. Χωρίς την οργανωμένη δράση της Αριστεράς θα είχε γίνει, λόγου χάριν, η κατάληψη της Νομικής τον Φλεβάρη, ακόμα και αν σήμερα γνωρίζουμε ότι η κατάληψη του Πολυτεχνείου λίγους μήνες αργότερα κατά πολύ ξεπέρασε τις βλέψεις και τα σχέδια των αριστερών οργανώσεων;
Α ρκετά από τα κείμενα των προσωπικών μαρτυριών (N. Ρηγινός, Π. Κανελλάκης, Δ. Μαραγκόπουλος, N. Βασιλάτος, Αλκ. Παπαναγιωτόπουλος, Alb. Coerant) φανερώνουν την ανιδιοτέλεια και το θάρρος, την έξαρση και το ρίγος των αντιχουντικών εκδηλώσεων που από το 1970 έσπασαν το φράγμα της σιωπής και του τρόμου. Αλλα κείμενα δίνουν στοιχεία για τα γεγονότα (Ξ. Γιαταγάνας, Γ. Παπαπέτρου, Γ. Χαραλαμπόπουλος, N. Λιοναράκης, Θ. Καλούδης, N. Παππάς, K. Ματαράγκας). O N. Μπίστης γράφει για την επίδραση του φοιτητικού κινήματος στη μεταγενέστερη πολιτική συνείδηση, ενώ μαρτυρίες για τα δεινά της περιόδου αποτελούν τα κείμενα των N. Αλιβιζάτου, M. Παρασκευόπουλου, Γ. A. Μαγκάκη και Στ. Παναγούλη. Αρκετοί, πάντως, πρωταγωνιστές της Νομικής οι οποίοι ήσαν αριστεροί οργανωμένοι φοιτητές, όπως οι Ιω. Καρυστιάνη, Αρ. Αλαβάνου, Αγγ. Ξύδη, Αλκ. Ψιλοπούλου, Γ. Σταματάκης, Χρ. Λάζος, Γ. Δρόσος, Γ. Παριανός, Στ. Τσακυράκης, Δημ. Κουμάνταρος, Δ. Σερεμέτης, Κλ. Κόντου, Αλ. Αλαβάνος, δεν εμφανίζονται στον τόμο όπως ούτε ο Στ. Τζουμάκας. Πού οφείλεται η μη συμμετοχή τους;
Ενας από τους βασικούς στόχους των ημερών του 1973 ήταν η απόρριψη του εθνικόφρονος βερμπαλισμού και η προάσπιση του λόγου. Θεωρώντας ότι το κείμενο «Μακριά προσμονή» του Αλκη Κούρκουλα δεν συμβιβάζεται προς το πνεύμα εκείνο, αρκούμαι σε δύο παρατηρήσεις. Με τις περσινές ανακοινώσεις της για τις συλλήψεις της «17 Νοέμβρη», η αστυνομία ούτε ενεδύθη ούτε διεκδίκησε ρόλο κριτή της ιστορίας έτσι ώστε να απαγορεύσει «σε ανάπηρους πιστολάδες» να χρησιμοποιούν τα αντιδικτατορικά σύμβολα αλλά έκανε, όπως όφειλε να κάνει, τη δουλειά της. Πίσω από το ύφος των ανακοινώσεών της υπήρχε άλλωστε η ορθή πολιτική απόφαση να μην ανοιχτεί σε δημοσιογραφικές συζητήσεις, καθώς και μια (μάλλον συμπαθής) έλλειψη άνεσης στην εκφορά του λόγου. H «θουκυδίδεια» επομένως λιτότητα, την οποία διέκρινε ο συγγραφέας του άρθρου στον αστυνομικό λόγο, κατά τη γνώμη μου αποτελεί ατυχέστατη ρητορεία.