Τα φωτογραφικά πανοράματα είναι μια τεχνική φωτογράφησης γνωστή ήδη από τον 19ο αιώνα, και ιδιαίτερα δημοφιλής σε παλαιότερες εποχές, είτε με τη μορφή της καρτ ποστάλ είτε της επιτοίχιας φωτογραφίας. Ωστόσο, δεν έχει ερευνηθεί συστηματικά και παρά την άνθηση των φωτογραφικών εκθέσεων, δεν κυκλοφορούν βιβλία με πανοράματα. Το λεύκωμα «Ελληνικά Φωτογραφικά Πανοράματα», που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ποταμός, επιχειρεί να καλύψει αυτό το κενό, και το πετυχαίνει.
Η ιστορικός τέχνης Εύα Αντωνάκου και η Σουηδή φωτογράφος, επιμελήτρια των Φωτογραφικών Αρχείων της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα Μarie Mauzy, με τη συνεργασία του συλλέκτη φωτογραφιών Μιχάλη Τσάγκαρη, οργάνωσαν μια επιβλητική έκδοση 145 σελίδων, με πανοράματα μοναδικής ιστορικής, αλλά και αισθητικής αξίας, που καταγράφουν τις μεγάλες αλλαγές της Ελλάδας τη μετεπαναστατική περίοδο και παράλληλα μαρτυρούν την εξέλιξη του ίδιου του μέσου. Πρωτοποριακή έκδοση σε διεθνές επίπεδο, χαρακτηρίζεται ήδη το λεύκωμα από κριτικούς.
Τα πανοράματα του τόμου, που είναι αποκλειστικά ελληνικών πόλεων και τοποθεσιών, κυμαίνονται σε διαστάσεις, από συνήθη, έως πολύ μεγάλα, όπως αυτό της Αθήνας που απαρτίζεται από πέντε μέρη. Σχεδόν όλα τα πανοράματα του βιβλίου, αποτελούνται από δύο ή περισσότερες ξεχωριστές φωτογραφίες, που έχουν ενωθεί για να δώσουν μια συνεχή άποψη της εικονιζόμενης περιοχής. O πυρήνας του υλικού της έκδοσης ανήκει στον Μιχάλη Τσάγκαρη, ο οποίος άρχισε να συλλέγει ελληνικές φωτογραφίες πριν από είκοσι πέντε χρόνια, με στόχο να δημιουργήσει μια συλλογή που θα αναδείκνυε τη χαμένη ομορφιά της Ελλάδας του 19ου αιώνα. «Οι υπόλοιπες φωτογραφίες», μας πληροφορεί η Εύα Αντωνάκου, «είναι από το μουσείο της Παλιάς Βουλής, αλλά και από ανθρώπους οι οποίοι είχαν στην κατοχή τους φωτογραφικά πανοράματα και μας τα διέθεσαν».
Η ποικιλία του ελληνικού τοπίου και οι τοποθεσίες χωριών και κωμοπόλεων σε ακτές, νησιά, πεδιάδες και βουνά προσφέρονταν για πανοραμικές λήψεις. H διάδοση και εκτεταμένη χρήση της πανοραμικής φωτογράφησης στην Ελλάδα μετά το 1850 και μέχρι το 1900, πρέπει να ιδωθεί στο πλαίσιο της εθνικής ανοικοδόμησης, της πολεοδομίας, της εκβιομηχάνισης και της ναυτιλίας, του γενικότερου εκσυγχρονισμού ενός κράτους που είχε πρόσφατα ανεξαρτητοποιηθεί.
Το νέο πνεύμα
«Εκείνη την εποχή οικοδομήθηκαν οι πόλεις, χαράχτηκαν οι πρώτοι δρόμοι. Τα πανοράματα είναι η οπτική μαρτυρία του νέου πνεύματος που επικρατούσε τότε στην Ελλάδα και εκφράζουν την περηφάνια αλλά και την ελπίδα για το μέλλον. Τον 19ο αιώνα που αναπτύχθηκε η βιομηχανία υπήρχε η τάση να δείχνεις τον μοντερνισμό, το καινούργιο. H βιομηχανία ήταν κάτι που είχε ασπαστεί ο κόσμος. Οπως στο εξωτερικό οι πανοραμικές φωτογραφίες έδειχναν για παράδειγμα το βιομηχανικό Λονδίνο, έτσι και στην Ελλάδα, έδειχναν το Λαύριο ή τη Σύρο με τα εργοστάσια. Επίσης, πολλά πανοράματα φωτογράφιζαν και οι αρχαιολόγοι για να παρουσιάζουν καλύτερα τα ευρήματά τους, αλλά και επειδή τους βοηθούσαν να εντοπίσουν τοποθεσίες της αρχαίας γεωγραφίας. Υπάρχουν βέβαια και πανοράματα όπως αυτά της Ακρόπολης, του Θησείου και του Πειραιά, που προορίζονταν για τους τουρίστες».
Χωρίς ημερομηνία…
Τα περισσότερα πανοράματα είναι άγνωστων φωτογράφων, αλλά και αδιευκρίνιστης χρονολογίας. Για να τοποθετηθούν σε ένα χρονικό πλαίσιο και να συνοδευτούν από πληροφορίες, χρειάστηκε έρευνα πεδίου, μας εξηγεί η Εύα Αντωνάκου: «Σχεδόν κανένα πανόραμα δεν είχε ημερομηνία. Από κτίρια και εκκλησίες που υπήρχαν στις φωτογραφίες και από άλλα που δεν είχαν γίνει ακόμα, μπορέσαμε να ορίσουμε, με απόκλιση φυσικά, κάποια ημερομηνία. Τα στοιχεία που παραθέτουμε στο λεύκωμα είναι από περιγραφές ξένων περιηγητών Αγγλων, Γάλλων, Ιταλών, που είχαν επισκεφθεί τότε την Ελλάδα και από ξένες αρχαιολογικές εταιρείες οι οποίες διαθέτουν πολύ υλικό για εκείνη την περίοδο. Το μεγαλύτερο μέρος των στοιχείων το βρήκαμε στη Γεννάδειο Σχολή».
Πόσο άλλαξε
Αν στις φωτογραφίες του λευκώματος δεν υπήρχαν λεζάντες, πολλά μέρη με δυσκολία θα τα αναγνωρίζαμε. «Εδειξα σε κάποιους φίλους μου τις φωτογραφίες του Πειραιά και της Χαλκίδας, και παρόλο που είναι οι τόποι που μένουν δεν μπόρεσαν να τους αναγνωρίσουν. Το λεύκωμα έγινε και γι’ αυτόν το λόγο. Για να δείξει πόσο έχει αλλάξει η Ελλάδα. Μήπως και σταματήσουμε να την καταστρέφουμε».