Ενας μεγάλος κιονωτός ερυθρόμορφος κρατήρας των αρχών του 5ου αι. π.Χ. ήταν ένα από τα σημαντικότερα και σίγουρα μοναδικό εύρημα, απ’ όσα είδαν το φως στις ανασκαφές της λεωφόρου Κύμης, στην Κάτω Κηφισιά, περίπου ένα χιλιόμετρο από το Ολυμπιακό Χωριό. Εκεί στο νεκροταφείο των κλασικών χρόνων που ανέσκαψε η αρχαιολόγος κ. Μαρία Πλάτωνος – Γιώτα, (κοντά σε ένα συγκρότημα αγρεπαύλεων με βαλανείο), το εντυπωσιακό εύρημα έδειξε από την αρχή ότι ήταν κάτι μοναδικό. Το αγγείο, από τα λίγα που διασώζονται να εικονίζουν γυμνικά αγωνίσματα, όπως το πένταθλο, προέρχεται από τάφο επιφανούς νικητή αγώνων, με δύο Νίκες (μιας πτερωτής και μιας απτέρου) στην κύρια πλευρά του. Αιθέριες εικονίζονται να πετούν με ταινίες στα χέρια, προς την πλευρά ενός γυμνού στεφανωμένου αθλητή που κρατάει ακόντιο, έτοιμες να τον βραβεύσουν. Η άλλη πλευρά του κρατήρα δεν είναι τόσο καλοδιατηρημένη, ωστόσο διακρίνει κανείς καθαρά παράσταση δύο αντρών, ενός μεγάλου κι ενός νεότερου, να κρατούν ραβδιά και να φορούν ιμάτιο που έχει ακάλυπτο τον ένα ώμο.
Η αρχαιολόγος της Β΄ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, που είναι υπεύθυνη της ανασκαφής, δεν κρύβει τη χαρά της όταν εξηγεί την παράσταση με τον «παιδοτρίβη ή αθλοθέτη του αγώνα σε συνομιλία με ένα νεαρό αθλητή». Μια σκηνή, που όπως λέει, «παριστάνεται στην πίσω όψη ανάλογων αγγείων με παράσταση νικητών αγώνων». Κι όλα αυτά, λίγο καιρό πριν γίνουν οι Ολυμπιακοί Αγώνες στην Ελλάδα και σε μια περιοχή μάλιστα που είναι κοντά στο σημείο όπου ετοιμάζεται το ολυμπιακό χωριό.
Αλλά δεν ήταν τα μοναδικά που βρήκε στην περιοχή η ανασκαφέας. Τον περασμένο Μάιο άρχισαν οι έρευνες με λίγο προσωπικό στην αρχή για να ενισχυθεί αργότερα, όταν η αρχαιολογική σκαπάνη έφερνε στο φως όλο και περισσότερους «θησαυρούς». Κτιριακά σύνολα και εκατοντάδες κινητά ευρήματα που η χρονολόγησή τους αρχίζει από τους πρωτοελλαδικούς χρόνους, το 2800-2600 π.Χ. και φτάνει ώς τους υστερορωμαϊκούς χρόνους, δηλαδη τον 5ο αι. μ.Χ. Τα νέα ευρήματα στη λεωφόρο Κύμης, λέει στην «Κ» η κ. Μ. Πλάτωνος – Γιώτα, είναι ιδιαίτερα σημαντικά για πολλούς λόγους. Ενας απ’ αυτούς, είναι ότι «δείχνουν τη μεγάλη πυκνότητα που είχαν οι δήμοι της περιοχής των Αχαρνών, όπως και οι άλλοι περιφερειακοί δήμοι της Αττικής. Σχεδόν κάθε δύο χιλιόμετρα βρίσκουμε και ένα ξεχωριστό δήμο, που λειτουργούσε αυτόνομα, είχε δικό του όνομα, δική του οργάνωση και δική του εκπροσώπηση -ανάλογα με τον πληθυσμό του- στη Βουλή της Αθήνας». Κι όπως φαίνεται, κάθε δήμος είχε δικούς του οικονομικούς πόρους και ιδιαίτερη κοινωνική και θρησκευτική ζωή.
Πώς άρχισε η αποκάλυψη
Ολα τα ευρήματα καλύπτουν μια έκταση πέντε χιλιομέτρων κατά μήκος της λεωφόρου Κύμης. Δυτικά της οδού Θηβαΐδος, στην Κάτω Κηφισιά, ήρθαν στο φως τα στοιχεία για την κατοίκηση της περιοχής στους προϊστορικούς χρόνους. Δύο λάκκοι απόρριψης (αποθέτες) γεμάτοι από καλής ποιότητας πρωτοελλαδικά αγγεία (από φιάλες, σκύφους, κύπελλα μέχρι σαλτσιέρες της εποχής κ.ά.), με κυκλαδική επίδραση και μερικά με ζωγραφική διακόσμηση. Ανάμεσά τους ήταν και πήλινα τετράποδα σκεύη με κυλινδρικές οπές που αναφέρονται στη βιβλιογραφία συνήθως σαν «κρατευτές» (δηλαδή στηρίγματα για σούβλες), αν και η χρήση τους αυτή είναι αμφίβολη. Στους αποθέτες υπήρχαν ακόμα σφονδύλια, άγκιστρα, πολλοί πυρήνες και λεπίδες οψιανού, στάχτη και κόκκαλα ζώων».
Ενας γεωμετρικός τάφος του 8ου αι. π.Χ., κοντά στους αποθέτες, ήταν ακόμη ένα εύρημα όπως και το αγροτικό ιερό κλασικής εποχής, άλλοι ιεροί χώροι, τμήμα δρόμου και δύο ρωμαϊκές εγκαταστάσεις. «Τους ιερούς χώρους αποτελούσε ένα δωμάτιο με κτιστό βωμό στο εσωτερικό του, που θα ήταν το κυρίως ιερό, ένα πολύ μικρό βόρειά του, με είσοδο ανάμεσα σε παραστάσεις, που εξαιτίας του μικρού μεγέθους του δεν θα μπορούσε να αποτελεί χωριστό ιερό, αλλά ήταν σίγουρα σε πολύ στενή σχέση με το πρώτο και ίσως εξυπηρετούσε λατρευτικούς σκοπούς, καθώς και ένα ορθογώνιο κτίσμα με εσωτερικό τοίχο που δημιουργούσε δύο στενά επιμήκη διαμερίσματα, άγνωστης προς το παρόν χρήσης» σημειώνει η ανασκαφέας.
Το τέμενος δείχνει ότι σχετιζόταν με τον θεό Διόνυσο. Η σημαντικότερη μάλιστα μαρτυρία δεν είναι άλλη από μια αναθηματική επιγραφή του 4ου αι. π.Χ. που αναφέρει έναν αξιωματούχο του ιερού, τον Διονύσιο, που στεφάνωσε κάποιον για τη δενδροφύτευση του ιερού του Διονύσου. «Δύο τμήματα από μαρμάρινα δάκτυλα σε φυσικό μέγεθος ίσως ανήκαν σε αυτό το λατρευτικό άγαλμα του θεού. Η χρήση των ιερών πρέπει να ήταν συνεχής, από το τέλος του 6ου αι. π.Χ. ώς τους πρώιμους ρωμαϊκούς χρόνους» τονίζει η αρχαιολόγος.
Ο περίβολος του τεμένους, σε μήκος 52 μέτρων αποτελούσε και το δυτικό ανάλλημα ενός δρόμου με τρεις οικοδομικές φάσεις, από τις οποίες οι δύο είναι κλασικές και η άλλη ρωμαϊκή. Η τοιχοδομία του ήταν φροντισμένη, με ορθογώνιους πωρόλιθους, ενώ η είσοδος στα ιερά ήταν εντυπωσιακή ανάμεσα σε παραστάδες, κτισμένη με ογκόλιθους που σχημάτιζαν εσοχή στο σχήμα Π.
Αγρεπαύλεις με λουτρό
Η κατοικία όμως του 4ου αι. π.Χ. στην οδό Μονοματίου ήταν πολύ σημαντικό εύρημα «εξ αιτίας των ελάχιστων οικιστικών καταλοίπων κλασικής εποχής στην περιοχή των Αχαρνών και των γειτονικών δήμων». Είχε μάλιστα και μια τουλάχιστον παλιότερη φάση κατοίκησης από την οποία διασώζεται ένα ελλειψοειδές κτίσμα με εσωτερικό διαχωριστικό τοίχο. Στην περιοχή Μονομάτι ερευνήθηκε και ένα οικοδομικό συγκρότημα αγρεπαύλεων με εγκατάσταση βαλανείου (λουτρό), και χρονολόγηση από τους πρώιμους ώς του ύστερους ρωμαϊκούς χρονους. Ηταν, λέει η ανασκαφέας, «στην αρχή δύο τρία σπίτια που ενοποιήθηκαν με μια αυλή και σχημάτισαν ένα σύνολο. Μέσα στο σύνολο αυτό εκτός από τους χώρους κατοίκησης, τα εργαστήρια, τις δεξαμενές νερού με ψηφιδωτό δάπεδο, τα ζώα κ.ά., βρέθηκε και το βαλανείο. Το μέγεθος των αγροικιών αυτών δείχνει ότι οι κάτοικοι της περιοχής ήταν σίγουρα εύποροι».
Εκεί βρέθηκε και τμήμα κλασικού νεκροταφείου που ερεύνησε η κ. Πλάτωνος – Γιώτα, όχι όμως ολόκληρο, αφού είναι έξω από τα όρια της απαλλοτρίωσης του έργου. Εκπληξη του νεκροταφείου ήταν ο ερυθρόμορφος κιονωτός κρατήρας που θεωρείται το σπουδαιότερο από τα κινητά ευρήματα της ανασκαφικής έρευνας.
Οι παραστάσεις στις δύο πλευρές του αγγείου είναι καλά προσαρμοσμένες στην καμπύλη επιφάνεια, το σχέδιο είναι καθαρό και εντυπωσιακό και η απόδοση των λεπτομερειών επίσης. Τι σημαίνει αυτό; Οτι προέρχεται από ονομαστό εργαστήριο της εποχής και «ότι ζωγραφήθηκε από το χέρι σπουδαίου αγγειογράφου, με έντονη τάση στη διατήρηση των αρχαϊκών μορφών (μανιεριστής). Είναι αντάξιο ενός ίσως νικητή των Παναθηναίων, τόσο καλού αθλητή, που του ταιριάζει να στεφθεί, όχι από μία αλλά από δύο Νίκες»! Ισως πάντως να υπάρχουν κι άλλες εκπλήξεις, αφού στο νεκροταφείο που εντοπίστηκε στον περίγυρο των αγροικιών, βρέθηκαν μαρμάρινες επιτύμβιες λήκυθοι και λουτροφόροι, με ανάγλυφες παραστάσεις που είναι εντοιχισμένες στα ρωμαϊκά κτίσματα που ακολούθησαν.
Δήμος Περγασιδών
Η ανασκαφέας πιστεύει οτι βρήκε και τον δήμο των Περγασιδών που ναι μεν τον τοποθετούσαν κοντά στο δήμο των Αχαρνών, το σημερινό Μενίδι, δεν ήταν όμως ώς τώρα γνωστή ακριβώς η θέση του. Αφορμή στάθηκε το δεύτερο σημαντικότερο εύρημα της ανασκαφής μετά τον ερυθρόμορφο κρατήρα, το οποίο δεν είναι άλλο από ένα τμήμα ρωμαϊκής επιγραφής του 2ου αι. μ.Χ., γραμμένης πάνω σε ερμαϊκή στήλη που αναφέρει τον δήμο των Περγασιδών. Εν τω μεταξύ πλούσια ήταν και τα κινητά ευρήματα των αγρεπαύλεων που έδωσαν πολλά χάλκινα νομίσματα ρωμαϊκών και υστερορωμαϊκών χρόνων και μια μαρμάρινη αναθηματική πινακίδα σε παιδική ταφή με την επιγραφή «ΠΑΙΔΙ ΗΡΩΙ».
Σήμερα, η πλειονότητα των κινητών ευρημάτων στεγάζεται σε χώρο που νοικιάστηκε από το ΥΠΕΧΩΔΕ προκειμένου να καθαριστούν, να καταγραφούν και να αξιολογηθούν και αργότερα να εκτεθούν στο νέο Μουσείο Αχαρνών, αφού το παλιό είναι μικρό και κλειστό μετά τα ίχνη που άφησε πάνω του ο Εγκέλαδος το 1999. Δεν είναι σίγουρο αν το μουσείο θα γίνει ώς τους Ολυμπιακούς υπάρχει όμως και μια άλλη σκέψη για το Μουσείο Κηφισιάς. Από τα κτιριακά λείψανα των ανασκαφών αυτών που διενέργησε η κ.Μαρία Πλάτωνος – Γιώτα (με τη βοήθεια των εκτάκτων αρχαιολόγων Ειρ. Σκιαδαρέση, Σ. Σιμιτζή, Θ. Γεωργουσοπούλου, Ι. Δημάκη, Στ. Ψαρρή), τα σημαντικότερα θα μεταφερθούν με απόφαση του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου έξω από τον άξονα του δρόμου. Θα διαμορφωθεί δηλαδή ειδικός αρχαιολογικός χώρος ώστε να είναι επισκέψιμος από το κοινό, ενώ κάποια άλλα θα καταχωθούν.
Τον ερχόμενο Οκτώβριο πάντως, η Β΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων ετοιμάζει συνέδριο για την ανακοίνωση των ευρημάτων αυτών. Μην ξεχνάμε άλλωστε ότι η Αττική Οδός, η επέκταση της λεωφόρου Κύμης από την Κάτω Κηφισιά ώς το Ολυμπιακό Χωριό, η περιφερειακή Παλλήνης – Ραφήνας, το Κωπηλατοδρόμιο του Μαραθώνα, είναι το δεύτερο μεγάλο ανασκαφικό μέτωπο μετά τις έρευνες για την κατασκευή του μετρό στην Αθήνα.
Αρχαία υποθήκη
Ανατολικά του οικοδομικού συνόλου αποκαλύφθηκε υστερορωμαϊκή αγροικία με ορθογώνια κεντρική αυλή και έξι δωμάτια στις τρεις πλευρές της. «Σε ένα από τα δωμάτια της αγροικίας και στην κεντρική αυλή βρέθηκαν πολλά χάλκινα νομίσματα, χρηστικά αγγεία και πήλινα υφαντικά βάρη (αγνύθες). Κοντά στον νότιο περίβολο βρέθηκε τμήμα μαρμάρινου «όρου» υποθήκης, δηλαδή πλάκας όπου αναγραφόταν το ποσό και ο ιδιοκτήτης του κτήματος που υποθηκεύτηκε (φωτογραφία). Η πλάκα στηνόταν στο συγκεκριμένο κτήμα και παρέμεινε εκεί, μέχρι να λήξει η διάρκεια της υποθήκης και να εξοφληθεί το ποσόν». Βρέθηκε όμως και τμήμα αρχαίου δρόμου με τρεις μάλιστα χρονολογικές φάσεις (ύστερων αρχαϊκών, κλασικών και ρωμαϊκών χρόνων) σε μήκος 23 μ. Εκεί ήρθαν στο φως τα θεμέλια μιας ημικυκλικής αψίδας που όπως φαίνεται «ήταν ημικυκλικό βάθρο επιτύμβριου μνημείου, όπως π.χ. του Δεξίλεω στο νεκροταφείο του Κεραμεικού».