Τζούλιαν Μπαρνς
Ο παπαγάλος του Φλομπέρ
Μετάφραση-Επίμετρο: Αλ. Κονταξάκη
Εκδ. Μεταίχμιο, σελ. 320
Ο ταν κυκλοφόρησε στα μέσα της δεκαετίας του ’80 στην Αγγλία, το μυθιστόρημα «Ο παπαγάλος του Φλομπέρ» του Τζούλιαν Μπαρνς απέσπασε μια υποψηφιότητα για το βραβείο Μπούκερ και, γενικά, εκτιμήθηκε δεόντως από την κριτική και από το αγγλόφωνο αναγνωστικό κοινό. Το βιβλίο μεταφράστηκε στα ελληνικά και δεν πέρασε απαρατήρητο, χωρίς όμως να έχει την ίδια αποδοχή. Τώρα μεταφράζεται εκ νέου στη γλώσσα μας, και το ευχάριστο είναι ότι η τωρινή μετάφραση είναι ιδιαίτερα προσεγμένη, αντάξια της σημασίας που καταλαμβάνει το συγκεκριμένο μυθιστόρημα στη σύγχρονη αγγλική λογοτεχνία.
Στον «Παπαγάλο» κεντρικός ήρωας είναι ένας ηλικιωμένος χήρος, συνταξιούχος γιατρός, ο Τζέφρι Μπρέθγουεϊτ. Δίχως σύντροφο και δίχως δουλειά, αποφασίζει να ασχοληθεί με τη ζωή του αγαπημένου του συγγραφέα, του Γουσταύου Φλομπέρ. Σκοπός του Τζέφρι είναι να πιστοποιήσει αν ένας συγκεκριμένος αρχαίος βαλσαμωμένος παπαγάλος είναι ο ίδιος μ’ εκείνον που δανείστηκε ο Φλομπέρ από το Μουσείο της Ρουέν και τον τοποθέτησε στο γραφείο του, ενώ έγραφε το «Μια απλή καρδιά». Σε αυτό το επίπεδο, το βιβλίο του Μπαρνς μοιάζει με ένα πνευματώδες ψευδο-αστυνομικό μυθιστόρημα στο οποίο το μυστήριο είναι το ίδιο ενδιαφέρον όσο και η ενδεχόμενη λύση του.
Γροθιές στο στομάχι
Αλλά το βιβλίο δεν είναι μόνον αυτό. Θέλω να πω, είναι εξαιρετικά πνευματώδες έργο αλλά δεν είναι ένα ανώδυνο έργο. Η απόλαυση της ανάγνωσης δεν αναιρεί και μερικές γερές γροθιές στο στομάχι του ανυποψίαστου αναγνώστη – με το γάντι πάντα, αφού μιλάμε για έναν Αγγλο συγγραφέα με γαλλική παιδεία. Για να το πω διαφορετικά: χωρίς να το πολυκαταλαβαίνει ο αναγνώστης, καθώς προχωρά η ανάγνωση οι τόνοι σκουραίνουν και η ατμόσφαιρα γίνεται περισσότερο υποβλητική, μέσα από δύο βασικά στοιχεία: το ένα έχει να κάνει με τον ίδιο τον Φλομπέρ και την προσωπικότητά του.
Με πρόσχημα την έρευνα για τον παπαγάλο, ο Τζέφρι καταδύεται στις λεπτομέρειες της ζωής και της σκέψης του συγγραφέα του «Μαντάμ Μποβαρί»: οι σεξουαλικές του εμμονές, οι λογοτεχνικές του ανησυχίες, οι σχέσεις του με τους φίλους του και τις γυναίκες του, τα ταξίδια του, οι μνησικακίες, η ειρωνεία, ο ορθολογισμός του αλλά και τα πάθη του. Ισως το κυριότερο, σε σχέση με τον Τζέφρι, να είναι η «πρόωρη γήρανσή» του. Είναι γνωστό ότι στα τριάντα του περίπου ο Φλομπέρ «αποφάσισε να γεράσει» και να αποσυρθεί απ’ τον κόσμο. Αυτό το πρόωρο γήρας και η φυγόκοσμη διάθεση ενδεχομένως να είναι το πρώτο στοιχείο που φέρνει τον Τζέφρι τόσο κοντά του.
Η σκιά της γυναίκας
Αλλά αυτό είναι το ένα στοιχείο. Το άλλο, και νομίζω το σημαντικότερο, είναι η ίδια η ηρωίδα του Φλομπέρ, η μαντάμ Μποβαρί, η τραγική μοιχαλίδα. Αν στην αρχή του βιβλίου νομίζουμε ότι αφορμή για την έρευνα και τις διαρκείς περιπλανήσεις του Τζέφρι είναι το «σκότωμα του χρόνου» ενός συνταξιούχου, και ένα φιλολογικό «ψώνιο», στην πορεία ανακαλύπτουμε ότι η πραγματική αφορμή είναι ένα οδυνηρό αίσθημα του κενού και της απουσίας.
Τι θέλω να πω; Η μορφή της πεθαμένης γυναίκας του Τζέφρι έρχεται και επανέρχεται σαν σκιά – ώσπου αρχίζουν να διαφαίνονται οι «παράλληλοι βίοι»: η μοιχαλίδα γυναίκα του Τζέφρι και ο Τζέφρι, ο μάλλον βαρετός αστός, ο κοινότοπος γιατρουδάκος, όπως ακριβώς στην περίπτωση της Μποβαρί και του άντρα της. Για τον χήρο γιατρό, η προσωπική του ιστορία είναι, ίσως, μια μίμηση, ή επανάληψη, της κλασικής ιστορίας του Φλομπέρ. Η ζωή αντιγράφει την τέχνη, ή πιο απλά, πάντα βρίσκουμε στα μεγάλα βιβλία κάτι από τον δικό μας μικρόκοσμο, την ασήμαντη ζωή μας.
Ανάμιξη των ειδών
Ο Μπαρνς δομεί τον «Παπαγάλο» πάνω σε μία θεμέλια πλάκα η οποία παραπέμπει στην ανάμιξη των ειδών που συνήθιζαν οι Γάλλοι συγγραφείς και διανοητές του 18ου αιώνα: δοκιμιακά μυθιστορήματα ή μυθιστορηματικά δοκίμια? λεξικογραφικά μυθιστορήματα ή μυθιστορηματικές εγκυκλοπαίδειες? βιογραφικά μυθιστορήματα ή βιογραφικές μυθιστορίες, επιστολικά μυθιστορήματα κ.ο.κ. Μια μυθιστορηματική φόρμα που συνήθιζαν και ορισμένοι αγγλόφωνοι συγγραφείς όπως ο μέγας Στερν του αριστουργηματικού «Τρίστραμ Σάντι».
Ο Μπαρνς εκμεταλλεύεται στο έπακρο τις δυνατότητες αυτής της, φαινομενικά άναρχης, δομής, κρατώντας αμείωτο το ενδιαφέρον του αναγνώστη, κινούμενος στα μονοπάτια ενός κάπως πιο ανάλαφρου Κούντερα, εφαρμόζοντας τη ρήση του τελευταίου: «Οσα λέγονται εδώ δεν είναι σοβαρά, ακόμη κι αν πρόκειται για τα πιο τρομερά πράγματα».
Οξυδερκές σχόλιο
Εν κατακλείδι, ο «Παπαγάλος του Φλομπέρ» είναι ένα πολυκάναλο, ερεθιστικό μυθιστόρημα και ταυτόχρονα, ένα οξυδερκές σχόλιο πάνω στη ρευστότητα της μυθιστορηματικής φόρμας, στη σχέση λογοτεχνίας και πραγματικότητας, επινόησης και βιώματος, πάνω στη μονομανία και το πάθος, και ακόμα, μια σάτιρα για την κριτική και τη θεωρία της λογοτεχνίας. Στο βάθος όμως, είναι ένα βιβλίο που μιλά επί της ουσίας για τις ανθρώπινες σχέσεις και τα ανομολόγητα μυστικά που τις σφραγίζουν, το «σκοτεινό κελάρι» που κρύβουν.