H μετάφραση μπορεί να είναι μια δημιουργία πολύ πιο πλούσιας και μακρόβιας επίδρασης απ’ ό,τι η τρέχουσα σημασία της υπονοεί. Ακόμη και όταν καταγίνεται με δεύτερης τάξης κείμενα. Οταν ασχολείται με θεμελιώδη έργα, όπως στο παρελθόν ήταν τα θρησκευτικά, μπορεί να δημιουργήσει στυλοβάτες. H μετάφραση της Βίβλου στη ζώσα αγγλική γλώσσα, περατωθείσα το έτος 1611, ήταν σύγχρονη με τον «Οθέλλο», τον «Βασιλιά Ληρ», την «Τρικυμία» του Σαίξπηρ (και τον «Βολπόνε» του Μπεν Τζόνσον), στην πιο γόνιμη και ανθηρή περίοδο της αγγλικής γλώσσας. Και τα δύο αυτά αριστουργήματα, ο σαιξπηρικός κανόνας και η Βίβλος του βασιλιά Ιακώβου (όπως ονομάζεται γιατί έγινε επί της βασιλείας του), άρδευσαν πλουσιοπάροχα την αγγλική γλώσσα, σημάδεψαν ανεξίτηλα την εξέλιξή της, τόσο στην πρόζα όσο και στην ποίηση και την ηχώ τους ακούει κανείς, αιώνες αργότερα, θαυμάσια και μοναδικά συνταιριασμένη σε έργα κορυφαία της γλώσσας αυτής, όπως το «Μόμπι Ντικ» του Χέρμαν Μέλβιλ.
Ιστορική μοναδικότητα
Οι φράσεις και οι ρυθμοί της διαρρέουν την αγγλική λογοτεχνία, όπως το αίμα διαρρέει το κορμί και ο σφυγμός είναι αισθητός ακόμη και σήμερα, την εποχή του φαξ και του e-mail, που μπορούν μεν να αλλοιώσουν τη γλώσσα αλλά όχι να την ανακόψουν.
Ομως δεν είναι αυτό το θέμα. Οι απόπειρες μεταφοράς των έργων τέχνης και η ιακωβιανή Βίβλος είναι εξαιρετικό έργο τέχνης, στη σύγχρονη εποχή, ο εκσυγχρονισμός τους, απαλείφει την ιστορική τους μοναδικότητα. Και αυτή η ιστορική μοναδικότητα είναι το θέμα που κάθε άποψή του ανακινεί το ενδελεχές βιβλίο του Ανταμ Νίκολσον, μια πρόσφατη δημοσίευση με τίτλο «Οι γραμματικοί του Θεού: H δημιουργία της Βίβλου του βασιλιά Ιακώβου» (Χάρπερ Κόλινς, 304 σελίδες, 24,95 δολ.).
Πρώτα και κύρια η γλώσσα. H γλώσσα είναι το αριστοτέχνημα της ιακωβιανής Βίβλου. Είναι ζωντανή δίχως να είναι η τρέχουσα. Καθώς τονίζει εξαρχής ο συγγραφέας, δεν είναι η δημώδης αγγλική της εποχής που έγινε η μετάφραση. O Γουίλιαμ Τιντέιλ στη δεκαετία του 1520 έλπιζε ότι οι χωρικοί θα διάβαζαν τη Βίβλο του και τη δεκαετία του 1530, ο Μαρτίνος Λούθηρος στη Γερμανία ζητούσε, για τα ευαγγέλια, μια γλώσσα που θα καταλάβαινε ο χασάπης και ο παπουτσής.
Ομως η ιακωβιανή Βίβλος συντέθηκε σε μια γλώσσα που δεν μιλιούνταν στον δρόμο. H γλώσσα της είναι η φανταστική γλώσσα του Θεού, ριζωμένη όμως σε εύκολες λέξεις και σε απλά πράγματα. Ικανή να περικλείνει σε ένα στίχο τους μακρινούς ασύλληπτους ορίζοντες και το χώμα που πατούν οι άνθρωποι? την ουράνια υπερβατικότητα και την αδεξιότητα του ψαρά, καθώς πηδάει από τη βάρκα στην ακτή.
Ο πρώτος λόγος γι’ αυτό, καθώς γράφει ο «Εκόνομιστ», ήταν πολιτικός. O Ιάκωβος A΄ μολονότι βαφτισμένος καθολικός, είχε ανατραφεί από Σκώτους Πρεσβυτεριανούς και στη Βίβλο του θέλησε να φέρει κοντά τις διαιρεμένες παρατάξεις της χώρας. Οι μεταφραστές προέρχονταν και από τις τάξεις της επίσημης Εκκλησίας της Αγγλίας και τους εικονοκλάστες πουριτανούς που απεχθάνονταν τα σύμβολα και πρέσβευαν μια ζωή μόνο εν Λόγω. O Ιάκωβος έκλινε προς την πλευρά των Επισκοπιανών, όμως προόριζε τη Βίβλο ως την ειρηνευτική γέφυρα μεταξύ των δύο. Ενα δεύτερο θέμα είναι ποιοι και πώς εργάστηκαν στη μετάφραση. Οι συνδημιουργοί ήταν χωρισμένοι σε έξι ομάδες που είχαν έδρες τους την Οξφόρδη, το Κέμπριτζ και το Γουεστμίνστερ. H μετάφραση γραφόταν στην αριστερή σελίδα, σε μια στήλη και στην άλλη τα σχόλια και οι βελτιώσεις. Οι μεταφραστές δηλ. δούλευαν σαν αφανείς λογιστές που η ζωή τους είναι ελάχιστα γνωστή.
Ορισμένων τον βίο, από σκόρπια στοιχεία ανασυνθέτει ο Ανταμ Νίκολσον. Ετσι ο αναγνώστης μαθαίνει ότι τον Λόρενς Τσάντερτον που μετέφρασε το «Ασμα ασμάτων», παρακίνησαν οι μνήμες του από έναν αγαπημένο μαθητή του στο Κέμπριτζ και ότι μεταξύ των μεταφραστών της «Γένεσης» ήταν κάποιος που είχε ταξιδέψει στις Δυτικές Ινδίες και τις περιγραφές του του Κήπου της Εδέμ, κόσμησε με εικόνες παπαγάλων και δασών από τον Αγιο Δομήνικο.
Ενας άλλος, ο Σάμιουελ Γουόρντ άφηνε ημερολόγιο, όχι του μεταφραστικού αγώνα του, αλλά του αγώνα του κατά των ερωτικών και άλλων φαντασιώσεων που είχε όσο μετέφραζε. Δουλεύοντας με τα λόγια του Θεού, σκεφτόταν γυναικεία κάλλη, αχλάδια και δαμάσκηνα. Από τα γλωσσικά σχόλια, διατηρήθηκαν 39 σελίδες, όπου διακρίνει κανείς τον συνήθη, επίπονο αγώνα του μεταφραστή λογοτέχνη με τις λέξεις, αλλά και κάτι παραπάνω μια και οι λέξεις αυτές θεωρούνται λόγια του Θεού, εκφράσεις ή περιγραφές του θείου. Ενας αγώνας πικρός και γλυκός και συνάμα τεράστιας σημασίας.
Ανθρώπινα στοιχεία
Στην αρχή της «Γένεσης», η μετάφραση των Εβδομήκοντα, λέει: «H δε γη ην αόρατος και ακατασκεύαστος και σκότος επάνω τής αβύσσου και πνεύμα Θεού επεφέρετο επάνω του ύδατος». Με την προσθήκη σημείων στίξεως και κυρίως με τη μεταμόρφωση του «επάνω του ύδατος», σε «επάνω του προσώπου του ύδατος», οι μεταφραστές εντείνουν το δράμα παρεμβάλλοντας ανθρώπινα στοιχεία τα οποία μοιάζουν να ανταποκρίνονται στο άγγιγμα του Θεού.
Το κάθε νεομεταφρασθέν τμήμα, το άκουγαν όλοι να διαβάζεται. Και η προσοχή τους είχε καίρια σημασία, επειδή η Βίβλος προοριζόταν να διαβάζεται και να ακούγεται. H ευφωνία ήταν το καθοδηγητικό νήμα της μετάφρασης και το μυστικό της ανεξάληπτης γοητείας της.