Σε πολλά τμήματα των ανθρωπίνων κοινωνιών, επικρατεί η άποψη ότι όσο περισσότερο τεχνοκρατείται ο κόσμος, τόσο πιο μοντέρνος γίνεται. Και πιο φωτισμένος και πιο ειρηνικός. O μεγαλόψυχος άνθρωπος ταυτίζεται με τον μοντέρνο άνθρωπο. O Τζον Γκρέι στο νέο βιβλίο του «H Αλ Κάιντα και η σημασία τού να είσαι μοντέρνος» (Βρετανία Φέιμπερ, 10,99 στερλίνες, ΗΠΑ Νιου Πρες, 22,95 δολάρια, 160 σελίδες), υποστηρίζει το ακριβώς αντίθετο. H πίστη ότι η μοντέρνα τεχνολογία συνεπιφέρει τον διαφωτισμό και την αρμονία δεν είναι απλώς λανθασμένη αλλά και επικίνδυνη.
Μύθοι και φαντασίες
Γιατί; Διότι αποκλείει όλους τους άλλους τρόπους εκσυγχρονισμού. Διότι ενθαρρύνει τη μακάρια παθητικότητα και την υποκρισία και διότι γεννάει ιδεολογίες και πολιτικές μονοδιάστατες και αναίσθητες προς ένα πολύμορφο, πολυσύνθετο και πολυδιάστατο κόσμο. O προοδευτισμός, η λατρεία δηλαδή της προόδου, λιγοστεύει και μικραίνει έως την ελαχιστοποίηση την αίσθηση της πραγματικότητας και αποδυναμώνει την πολιτική κρίση.
Η πίστη στην πρόοδο αναδύθηκε τον Διαφωτισμό. O Γκίμπον καλεί τους αναγνώστες του να ζωογονηθούν με την ιδέα ότι κάθε εποχή του κόσμου αυξάνει και θα αυξάνει τον πλούτο, την ευτυχία, τη γνώση και ίσως την αρετή του ανθρωπίνου γένους. H πίστη τούτη, κατά τον συγγραφέα, πάει πιο πίσω. Εχει ρίζες χριστιανικές. O χριστιανισμός είναι αυτός που λέει ότι η οδός στη σωτηρία είναι μία, είναι μέσα στην ιστορία και είναι για όλους ανοιχτή. Την εναργέστερη έκφρασή της βρήκε στον γαλλικό θετικισμό του 19ου αιώνα που πρέσβευε ότι η επιστήμη θα δημιουργήσει ένα οικουμενικό πολιτισμό θεμελιωμένο στον θεοποιημένο άνθρωπο. Αυτή η γκροτέσκα πίστη με τη μεγάλη επιρροή γέννησε και τον Μαρξισμό και την αντίληψη της φιλελεύθερης αγοράς.
Τους κινδύνους της λατρείας της προόδου διακρίνει κανείς, καθώς γράφει ο Μπεν Ρότζερς στους «Φαϊνάνσιαλ Τάιμς» στον ιμπεριαλισμό του 19ου αιώνα και αυτή η λατρεία εμψύχωσε και τον κομμουνισμό (σοβιετικό και μαοϊκό) και τον ναζισμό. Τα πιο τρομερά ολοκληρωτικά καθεστώτα του 20ού αιώνα, εμπνέονταν από την πίστη ότι η επιστήμη επιτρέπει στην ανθρωπότητα να αναλάβει τα ηνία της μοίρας της.
Μέσα από την ιστορική αναδρομή στις ρίζες, ο Γκρέι οδηγείται στον στόχο του που είναι το ξεθεμελίωμα της σύγχρονης έκφρασης της λατρείας της προόδου: την ελεύθερη αγορά του νεοφιλελευθερισμού. H κατάρρευση του Κομμουνισμού θα έπρεπε να είχε δώσει ένα μάθημα για τα λάθη του Διαφωτισμού. Αντιθέτως, όμως, εξελήφθη από την Ουάσιγκτον, το Λονδίνο, το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο και ένα μεγάλο μέρος του δυτικού κόσμου, ως επαλήθευση της άλλης όσψης της ίδιας πίστης.
Στον Ψυχρό Πόλεμο φαινόταν ότι οι δύο κοσμοαντιλήψεις ήταν ολότελα διαφορετικές. Στην πραγματικότητα όμως ήταν μια οικογενειακή διαμάχη μεταξύ δύο δυτικών ιδεολογιών. Οπως οι κομμουνιστές κάποτε πρέσβευαν ότι η δικτατορία του προλεταριάτου ήταν νομοτελειακό στάδιο για το φυλλορρόημα του κράτους και την απάλειψη των κοινωνικών συγκρούσεων, έτσι και οι αρχιτέκτονες της νεοφιλελεύθερης παγκόσμιας τάξης πρεσβεύουν ότι το ίδιο θα πράξει η επικράτηση της ελεύθερης αγοράς. Ολόκληρος ο κόσμος θα γίνει Αμερική. Οι αξιώσεις των οπαδών της νεοφιλελεύθερης ελεύθερης αγοράς, είναι και ήταν, φαντασίες. Οι ΗΠΑ με την αυξανόμενη εγκληματικότητα και τις τρομερές κοινωνικές ανισότητες, δεν ήταν ποτέ πειστική ουτοπία. Δύο αιώνες παγκόσμιας βιομηχανικής επανάστασης δεν ξερίζωσαν τις φυλετικές, εθνικιστικές, θρησκευτικές αντιπαλότητες. H παγκοσμιοποίηση αντί να προωθεί ένα ενιαίο πολιτισμό, προκαλεί και εντείνει τις συγκρούσεις. Οι πανάκειες της ελεύθερης αγοράς, ουδόλως στήριξαν τα επισφαλή κράτη της Αφρικής, κατέστρεψαν τις οικονομίες της πρώην ΕΣΣΔ και της Λατινικής Αμερικής και δημιούργησαν μια τεράστια δεξαμενή για την τροφοδότηση του οργανωμένου εγκλήματος και της παγκόσμιας τρομοκρατίας.
Μέσα σ’ όλα αυτά, τι θέλει η Αλ Κάιντα στον τίτλο του βιβλίου; Για τον συγγραφέα, η Αλ Κάιντα δεν είναι μεσαιωνικό απολίθωμα, αλλά φαινόμενο των μοντέρνων καιρών. Το τρομοκρατικό δίκτυο του Μπιν Λάντεν εχθρεύεται τον δυτικό ατομικισμό, αλλά όχι τη μοντέρνα τεχνολογία την οποία άριστα κατέχουν πολλά μέλη της οργάνωσης, που με μέσω αυτής, είναι παγκόσμια.
Ο προοδευτισμός έχει μολύνει και την Αλ Κάιντα. H πίστη της ότι ο κόσμος μπορεί να ξαναγεννηθεί αποκαλυπτικά (όπου αποκάλυψη σημαίνει τρόμος), την αποδεικνύει στενό συγγενή και του ναζισμού και του κομμουνισμού. H ιδέα ότι «πρέπει να καταρριφθεί κάθε σύστημα που επιτρέπει την κυριάρχηση ορισμένων επί των άλλων», οφείλει περισσότερα στους Ιακωβίνους απ’ ό,τι στις απόψεις περί διακυβέρνησης της ισλαμικής παράδοσης.
Θεμελιώδεις ηθικές αξίες
Ομως, δίχως τον Διαφωτισμό, τον οποίο καταδικάζει για την υπερβολή του η σκέψη του συγγραφέα δεν θα ήταν αυτή που είναι. Δεν θα διέκρινε μεταξύ του πράγματος ως αυτό που είναι και της αξίας, ως αυτό που θα έπρεπε να είναι. H επιστήμη λέει πράγματα που έχουν επίδραση όχι μόνο στην οντική σφαίρα αλλά και στην ηθική. Διδάσκει αρνητικά για τα ανθρώπινα όρια και θετικά ότι όλοι οι άνθρωποι, άντρες και γυναίκες, μαύροι και άσπροι, δεν διαφέρουν από την άποψη της ουσίας. Μπορεί κανείς να σκεφτεί ηθικά (ή τουλάχιστον να προσπαθήσει) και αφού απορρίψει τον φονταμενταλισμό, τον μαρξιστικό, τον ισλαμικό και τον νεοφιλελεύθερο. Και όλοι, λίγο πολύ, μπορούν να σημειώσουν ότι με λιγότερη ιδεολογία και με περισσότερη πραγματική συνεργασία είναι δυνατόν να φθάσουν σε μια ουσιαστική αλληλοκατανόηση, δίχως να εγκαταλειφθεί η πίστη του Διαφωτισμού, σε ένα ελάχιστο ηθικών θεμελιωδών αξιών.