Τα συναισθήματα της χαράς και του πόνου είναι βαθιά ριζωμένα στο ανθρώπινο μυαλό. Τούτο οι άνθρωποι δεν το διακρίνουν εύκολα γιατί το μυαλό τους, βαρυφορτωμένο με τις νοητικές εικόνες των πραγμάτων και των γεγονότων που διαδραματίζονται γύρω τους αλλά και με τις εικόνες των λέξεων και των προτάσεων, οι οποίες τα περιγράφουν, δεν αφιερώνουν τη δέουσα προσοχή. Και όμως, το ανθρώπινο μυαλό είναι μια αίθουσα συναυλιών όπου μουσική παίζεται ασταμάτητα και που σταματά μόνον όταν έρχεται ο ύπνος.
Μοιραίος διχασμός
Αυτό δεν σημαίνει ότι γνωρίζουμε το «ποιόν» κάθε συναισθήματος. Το τι είναι στ’ αλήθεια η ζήλια παραμένει τόσο άγνωστο, όσο ήταν πριν από χιλιετίες.
Η φιλοσοφική παράδοση που συνδέει το συναίσθημα με το σώμα και τη λογική με το μυαλό, είναι πολύ παλιά. Τουλάχιστον από τον Καρτέσιο και μετά επικρατεί η τάση τα δύο να διαχωρίζονται και να θεωρείται το μεν σώμα ως ένα είδος μηχανής, το δε μυαλό ως το ανώτερο κέντρο που κινεί τη μηχανή του σώματος. «Σκέφτομαι, άρα υπάρχω» -η καρτεσιανή φιλοσοφία ξεκινά με μιαν ασώματη κεφαλή, το μυαλό και το σώμα και ο υλικός κόσμος είναι εκείνα που ο νους σκέφτεται.
Ο Αντόνιο Νταμάσιο είναι ένας διακεκριμένος νευρολόγος που πριν από δέκα χρόνια περίπου, ακούστηκε έξω από τον κλάδο της ειδικότητάς του, με το βιβλίο «Το λάθος του Καρτέσιου». Εκεί ισχυριζόταν ότι τη διάκριση αυτή μεταξύ μυαλού και σώματος, ανατρέπουν οι νέες γνώσεις. O καρτεσιανός διχασμός είναι μύθος, δηλαδή λογική αντίφαση όρων μια και νους δίχως σώμα δεν υπάρχει. Οπως λέει ο Γουίλιαμ Τζέιμς (αδελφός του Χένρι), κάθε φορά που σκεφτόμαστε ένα συναίσθημά μας, έρχεται μαζί με τη σκέψη και η σωματική κατάσταση που συνόδευε το συναίσθημα. Εξ ού και ο Προυστ.
Για να ενισχύσει την άποψή του εκείνη, ο Νταμάσιο τώρα, στο νέο του βιβλίου «Ψάχνοντας τον Σπινόζα: H χαρά, η λύπη και το μυαλό που αισθάνεται» (Χάιντμαν, 320 σελ., 20 στερλίνες) καταφεύγει στον φιλόσοφο του 17ου αιώνα Μπαρούχ ή Βενέδικτο Σπινόζα, ο οποίος έλεγε ότι «ο ανθρώπινος νους είναι η ιδέα του ανθρώπινου σώματος». Για τον Σπινόζα, «η αγάπη δεν είναι τίποτε άλλο από μια κατάσταση ευφορίας, χαράς, που συνοδεύεται από την ιδέα μιας εξωτερικής αιτίας». Οταν είμαστε ερωτευμένοι, το συναίσθημα πλημμυρίζει όλο μας το σώμα, ενώ η νοητική διαδικασία της ανεύρεσης της αιτίας έρχεται δεύτερη. Πρώτα είμαστε ερωτευμένοι εξ έρωτος και κατόπιν με έναν συγκεκριμένο άνθρωπο. Οπως έχουν δείξει ο Δαρβίνος και ο Ντόκινς, κάθε σκέψη για τον άνθρωπο με όρους βιολογικούς, έρχεται σε σύγκρουση με την Εκκλησία. Το πλεονέκτημα της καρτεσιανής θεωρίας είναι, καθώς γράφει ο Τζόναθαν Μπέιτ στην «Γκάρντιαν», ότι ανυψώνοντας το πνεύμα έναντι του υλικού κόσμου, δεν αφίστατο από τη διάκριση του Αποστόλου Παύλου μεταξύ της αθάνατης ψυχής και του θνητού σώματος. Για τον Σπινόζα τα πάντα είναι σώμα, φύση, υλικότητα. Χώρος για υπέρβαση δεν υπάρχει, ο Θεός κατά κάποιον τρόπο είναι συνώνυμος με τη φύση. Αφορίστηκε για τούτο και επί έναν αιώνα η επιρροή του ήταν υπόγεια και αναβλάστησε με τους Ρομαντικούς και τη λατρεία της φύσης, τον νεοπαγανισμό τους -ο Κόλιριτζ ήταν σπινοζιστής- και παρέμεινε δραστικός στις κοσμοεικόνες του Φρόιντ και του Αϊνστάιν.
Και ο Νταμάσιο; Το βιβλίο του είναι ένα κράμα επιστήμης και σπινοζισμού που οι μεν φιλόσοφοι και ιστορικοί των ιδεών κατηγορούν ότι άξεστα (από φιλοσοφική άποψη) αντιμετωπίζει κείμενα σύνθετα του Σπινόζα, όπως την «Ηθική» και την «Πολιτικοθρησκευτική πραγματεία», οι δε επιστήμονες ότι δεν υπάρχει λόγος καταφυγής σε ένα, πριν από 300 χρόνια, φιλόσοφο, όταν υπάρχουν τα δεδομένα των πιο πρόσφατων επιστημονικών ερευνών στο χώρο της νευρολογίας. Ομως, έχει αξία για όποιον δεν θέλει να μείνει προσκολλημένος στο ένα πεδίο ή στο άλλο, έχει αξία ακριβώς για την υπέρβαση των πεδίων και τη διακειμενική εξερεύνηση που επιχειρεί. Για την αλχημεία του, ίσως.
Παραμένουν, όμως, οι ιδέες. Το σώμα ως αρχή, επομένως και η προσοχή σ’ αυτό, ανέτρεπε την φυσική ιεραρχία κατά την οποία ορισμένοι, με τη θέληση του Θεού είχαν όλα τα αγαθά, ενώ άλλοι ήταν καταδικασμένοι σε κατώτερες θέσεις. Ταυτόχρονα, ο βιολογισμός είναι απειλή για την ιδέα της ελευθερίας, όπως αποδεικνύει η υιοθέτηση του «Κοινωνικού Δαρβινισμού» από τον ναζισμό. H προσπάθεια του Σπινόζα ήταν να αναπτύξει ένα ηθικό σύστημα, εναρμονισμένο με τη δύναμη της βιολογίας και με τις φωτισμένες ιδέες της ελευθερίας και της δικαιοσύνης.
Οι πολιτικές συνέπειες του επιστημονικού σπινοζισμού του Νταμάσιο; H περιγραφή του πώς τα αισθήματα, που είναι οι σωματικές εκδηλώσεις των συναισθημάτων (τα πρώτα γενικά, τα δεύτερα συγκεκριμένα και προσωπικά), προηγούνται των νοητικών διαδικασιών, θυμίζει μια εικόνα του Γουίλιαμ Χάζλιτ: Φαντάζεται ένα παιδί που βάζει το χέρι του στη φωτιά. H σωματική αίσθηση του πόνου διδάσκει το μυαλό για τον κίνδυνο. «Δεν θα ξαναγγίξω τη φωτιά, γιατί πονά», σκέφτεται το παιδί. Ομως, όταν το σκέφτεται αυτό, δεν σκέφτεται τον εαυτό του στο τώρα, αλλά στο μέλλον. Φαντάζεται τον μελλοντικό εαυτό του.
Επιθυμητή συνένωση
Το παιδί με τη φαντασία του σχηματίζει τον μελλοντικό του εαυτό. Από το συναίσθημα προέρχεται η φαντασία και από εκεί, η συμπάθεια. Εάν μπορούμε να φανταστούμε τον μελλοντικό εαυτό μας, τότε μπορούμε να φανταστούμε και τους μελλοντικούς άλλους. Το ανθρώπινο μυαλό έχει δηλαδή την έμφυτη ικανότητα να καλλιεργεί όχι μόνο την ιδιοτέλεια κατά τον Χομπς αλλά και την αν-ιδιοτέλεια. Για τον Χάζλιτ το συμπέρασμα τούτο υπήρξε η αφορμή της ισόβιας ενασχόλησής του με τη φιλελεύθερη πολιτική και με την ηθική λειτουργία των τεχνών. Και τούτα παραμένουν επιθυμητά.