«Δεν μιλούσα αγγλικά, δεν ήμουν εύπορος, δεν είχα κανέναν γνωστό στη Νέα Υόρκη. Και όμως πήγα και έδωσα εξετάσεις στο Αctors Studio. Υστερα από απαιτητικές διαδικασίες έγινα ισόβιο μέλος, άρχισα να σκηνοθετώ παραστάσεις, έπαιξα στο Μπρόντγουεϊ και σήμερα διδάσκω σκηνοθεσία και υποκριτική».
Ο Ανδρέας Μανωλικάκης μοιάζει να εκπλήσσεται που κατάφερε να διανύσει αυτήν τη διαδρομή: από τη Σχολή του Κουν, το Πανεπιστήμιο της Βενσέν και τη Σχολή του Μαρσέλ Μαρσό, όπου φοίτησε, έφτασε σήμερα να είναι καθηγητής και ισόβιο μέλος στο φημισμένο στούντιο που έστησε το 1947 ο Ελία Καζάν. Εκεί όπου φοίτησαν οι μεγαλύτεροι -ίσως- αστέρες του παγκόσμιου κινηματογράφου. Και φανταστείτε ότι όλα ξεκίνησαν ένα απομεσήμερο του 1972, όταν κρατώντας μια μπάλα στο χέρι περπατούσε σε μια ανηφοριά της Αγίας Παρασκευής, μαζί με τον αδελφό του, ο οποίος του έθεσε το ερώτημα: «Τι δουλειά θα κάνεις όταν μεγαλώσεις»;
Το μόνο που αγαπούσε τότε ο Ανδρέας Μανωλικάκης ήταν το ποδόσφαιρο (ενδεχομένως να ονειρευόταν μια θέση στην ενδεκάδα του Ολυμπιακού). O αδερφός του όμως άρχισε να αραδιάζει επαγγέλματα: «Μου πρότεινε να γίνω κτηνίατρος επειδή αγαπώ τα ζώα, γυναικολόγος επειδή αγαπώ τις γυναίκες, διπλωμάτης επειδή είμαι κοινωνικός. Στο τέλος μού πρότεινε να γίνω ηθοποιός και να σπουδάσω στο Actors Studio. Μου ανέφερε και τα ονόματα του Μάρλον Μπράντο και του Τζέιμς Ντιν, τα οποία κάτι μου έλεγαν και αποφάσισα να γίνω ηθοποιός». Πάντως, η κουβέντα περί φοίτησης στο Actors Studio απορρίφθηκε αμέσως και ο αδελφός του -ο Γιώργος Μανωλικάκης- χαρακτηρίσθηκε από την οικογένεια επιεικώς μεγαλομανής! Μάλλον του οφείλουν όλοι μια συγγνώμη…
Σεμινάρια στην Αθήνα
Ο Ανδρέας Μανωλικάκης, αυτό το καλοκαίρι, όπως και τα προηγούμενα οκτώ, δίδαξε σεμινάρια υποκριτικής σε ηθοποιούς και μαθητές δραματικών σπουδών στην Αθήνα και το Παρίσι. H «Κ» τον εντόπισε στην «ιστορική» γειτονιά της Αγίας Παρασκευής, λίγο προτού αναχωρήσει για τη γαλλική πρωτεύουσα.
– Είναι τόσο πολύτιμη η διδασκαλία, τόσο σπουδαιότερη από την υποκριτική ή τη σκηνοθεσία, που σας αποσπάει ακόμη και από τις διακοπές σας;
– Η ψυχική και πνευματική συναλλαγή μου με τους μαθητές μου είναι για μένα εξαιρετικά πολύτιμη. Κάθε φορά που τελειώνει μια τάξη σπαράζω, νιώθω σαν να χάνω για πάντα δικούς μου ανθρώπους. Είναι έντονα τα συναισθήματα που αναπτύσσονται: προς τους άντρες είναι συναισθήματα πατρικά, αδελφικά, φιλικά. Προς τις γυναίκες είναι παρόμοια, αλλά δεν σου κρύβω πως κάποιες φορές νιώθω πως ερωτεύομαι θανάσιμα ορισμένες από τις μαθήτριές μου…
– Αυτό μπορεί να είναι παρεξηγήσιμο. Τι είδους έρωτας είναι αυτός;
– Είναι μια υπολανθάνουσα ερωτική διάθεση, διότι αυτό που ερωτεύομαι είναι το ταλέντο, η τόλμη της συγκεκριμένης ηθοποιού να ψάξει βαθιά μέσα στην ψυχή της, να πέσει στη φωτιά. Ομως, αυτός ο έρωτας δεν μπορεί ποτέ ούτε να φανερωθεί ούτε να ολοκληρωθεί. Είναι ένας έρωτας βασανιστικός, όπως βασανιστικό είναι και το γεγονός ότι δεν μπορώ να δείξω στην τάξη τα αισθήματα που έχω για τον κάθε μαθητή. Δεν επιτρέπεται να ξεχωρίζει κανείς.
– Αρχαία τραγωδία μού θυμίζει η περιγραφή…
– Είναι δραματικό. Κλαίω όταν αποχωρίζομαι αυτούς τους ιδιαίτερα ταλαντούχους ανθρώπους. Οσο για την ερωτική διάθεση, είναι πλαστή και εξατμίζεται σύντομα, διότι δεν γίνεται να υπάρχει εκτός τάξης. Είναι αστείο και επικίνδυνο να προχωρήσει ένας δάσκαλος σε κανονική ερωτική σχέση με κάποια μαθήτριά του. Είναι ιεροσυλία. Ούτε να το φανταστώ δεν μπορώ. Αδυνατώ να δω την εικόνα. Είναι σαν το φιλμ που καίγεται τη στιγμή της εμφάνισης. Θα ήταν στην κυριολεξία σαν να κοιμάμαι με το παιδί μου – και ας είναι μια μαθήτρια μεγαλύτερη από μένα. Η ερωτική σχέση με τη μαθήτρια ακυρώνει τον δάσκαλο, τον μετατρέπει σε παγίδα, σε μπλόφα, σε αντικλείδι…
Οι ηθοποιοί είναι τα μωρά
– Φαντάζομαι πως θα είστε ένας ιδιαίτερα αγαπητός καθηγητής από τη στιγμή που είστε πρόθυμος να πέσετε στη φωτιά της διδασκαλίας. Να υποθέσω ότι είστε και ελαστικός;
– Κάθε άλλο. Στα μαθήματά μου υπάρχουν κίτρινες και κόκκινες κάρτες. Απαιτώ πειθαρχία και σκληρή δουλειά. Ο δάσκαλος πρέπει να είναι ηγέτης, χωρίς φυσικά να γίνεται δικτάτορας. Είμαι αυστηρός και μάλιστα κόβω και μαθητές, αλλά μέχρι τώρα μόνο από την τάξη των σκηνοθετών. Ποτέ ηθοποιούς.
– Προς τι αυτή η διάκριση;
– Διότι ο ηθοποιός είναι ο επιβάτης και ο σκηνοθέτης ο οδηγός. Δεν έχω το δικαίωμα να βγάλω επικίνδυνους οδηγούς! Στο τμήμα των σκηνοθετών ξέρω ότι διδάσκω μπέιμπι σίτερ! Οι ηθοποιοί είναι τα μωρά…
– Μιλώντας για μωρά, ποια είναι η γνώμη σας για τους νέους Ελληνες ηθοποιούς που έχετε συναντήσει στα σεμινάριά σας;
– Υπάρχει πολύ καλό υλικό, πολλοί ταλαντούχοι άνθρωποι. Το τεράστιο πρόβλημα, όμως, είναι πως δεν υπάρχει η κατάλληλη εκπαίδευση. Οι νέοι ηθοποιοί, αν και χαρισματικοί, δεν έχουν μέθοδο προσέγγισης των ρόλων και της υποκριτικής γενικότερα.
Δεν πληρώνονται
– Δηλαδή υπάρχουν ταλέντα, αλλά έχουμε έλλειμμα δασκάλων στο θέατρο;
– Το πρόβλημα πιστεύω ότι είναι πολύ πιο βαθύ. Το θέατρο στην Ελλάδα είναι απροστάτευτο. Ο καθένας μπορεί να δηλώσει ηθοποιός, παραγωγός κ.λπ. Για να σου πω την αλήθεια, δεν πιστεύω ότι στην Ελλάδα είναι επάγγελμα η ηθοποιία. Είναι χόμπι, παραεπάγγελμα, σπορ. Δεν έχει νόμους. Και είναι απορίας άξιον που δεν έχουν επέμβει ακόμη οι υπουργοί Πολιτισμού και Εργασίας, το ΙΚΑ και τα κόμματα, για να προστατεύσουν αυτόν το χώρο, όπου το 80% των ηθοποιών δεν πληρώνονται για τις δίμηνες ή τρίμηνες πρόβες τους -κάτι που είναι παράνομο και αντισυνταγματικό- ή πληρώνονται ύστερα από ένα χρόνο. Η δε τηλεόραση λειτουργεί με τους κανόνες σκλαβοπάζαρου. Και σε ρωτάω, έχεις ακούσει εσύ κανέναν να προσπαθεί να κάνει κάτι ουσιαστικό για να αλλάξει αυτή η κατάσταση; Το μόνο που ξέρουν να κάνουν όλοι είναι να βγαίνουν και να παριστάνουν τους εργατοπατέρες. Ολοι. Συμπεριλαμβανομένου του ΚΚΕ και του ΣΕΗ (Σωματείο Ελλήνων Ηθοποιών). Βεβαίως πέρασαν και κάποιοι υπουργοί, όπως η Μελίνα, και προς στιγμήν πιστέψαμε ότι κάτι θα αλλάξει. Αν όμως θέλουμε να είμαστε ειλικρινείς πρέπει να παραδεχθούμε ότι ούτε αυτή βοήθησε τους ηθοποιούς στο συγκεκριμένο πρόβλημα των εργασιακών σχέσεων. Δεν μου αρκεί το ότι έγιναν κάποιες προσπάθειες από κάποιους. Για μένα είναι ανήθικο και απάνθρωπο το 2003, σε χώρα της Ευρωπαϊκής Ενωσης και μάλιστα στη χώρα όπου ξεκίνησε το θέατρο, να υπάρχουν χιλιάδες εργαζόμενοι ηθοποιοί οι οποίοι δεν πληρώνονται για την εργασία τους και αυτοί και οι οικογένειές τους.
– Είναι πολύ σκληρή και απαισιόδοξη η εικόνα που περιγράφετε…
– Δυστυχώς έτσι είναι. Και ξέρετε ποιος ευθύνεται περισσότερο απ’ όλους γι’ αυτήν την κατάσταση; Οι πρωταγωνιστές. Κάθε χρονιά βγαίνουν από τις δεκάδες πλέον σχολές φουρνιές νέων ηθοποιών, οι οποίοι στην ουσία είναι πρόβατα προς σφαγήν στο σφαγείο που λέγεται ελληνικό θέατρο. Θα τους χρησιμοποιήσουν οι ελάχιστοι πρωταγωνιστές και πιθανότατα σχεδόν τσάμπα και στη συνέχεια θα προχωρήσουν στα επόμενα πρόβατα. Θα ξεχωρίσουν δύο ή τρεις νέοι ηθοποιοί μέσα από αυτήν τη λοταρία και οι υπόλοιποι θα θυσιαστούν στον βωμό των συμφερόντων των πρωταγωνιστών. Τα 300 θέατρα της Αθήνας -αριθμός για τον οποίο πολλοί ανοήτως καμαρώνουν- δουλεύουν με σκλάβους και χομπίστες. Το τονίζω, ο μεγαλύτερος εχθρός των ηθοποιών στην Ελλάδα είναι οι πρωταγωνιστές, οι οποίοι σχεδόν πάντα είναι και συμπαραγωγοί, είτε άμεσα είτε έμμεσα ως μεγαλοποσοστούχοι. Αυτοί, λόγω της σύγκρουσης συμφερόντων, καταδυναστεύουν τον χώρο εμποδίζοντας κάθε προσπάθεια βελτίωσης. Τι κάνει όμως το κράτος;
Προσβάλλουν το κοινό
– Ποια είναι η αίσθηση που έχετε όταν παρακολουθείτε θέατρο στην Ελλάδα;
– Οι καλές δουλειές είναι ελάχιστες. Αν δεν βελτιωθούν η εκπαίδευση και οι συνθήκες εργασίας δεν θα αποκτήσουμε ποτέ θέατρο αξιώσεων. Το επίπεδο υποκριτικής και παραγωγής απέχει από το αντίστοιχο του Λονδίνου ή της Νέας Υόρκης. Είναι λίγο πολύ όπως στο ποδόσφαιρο. Ο Ολυμπιακός παίρνει 7 πρωταθλήματα σερί στην Ελλάδα και έξω χάνει με 4-0 σε κάθε αγώνα. Στο θέατρο είναι ακόμη πιο δυσάρεστο, διότι δεν μπορείς να κάνεις μεταγραφές και να φέρεις καλούς ξένους ηθοποιούς. Ο Κουν έκανε θέατρο αξιώσεων, διότι ήταν υπεύθυνος της εκπαίδευσης και των συνθηκών δουλειάς των ηθοποιών του. Για όλους αυτούς τους λόγους θλίβομαι τις περισσότερες φορές που παρακολουθώ θέατρο στην Ελλάδα. Οι παραστάσεις ανεβαίνουν με μια τζαμπατζίδικη διάθεση. Μετά την πρεμιέρα αρχίζουν τα καλαμπούρια επί σκηνής, οι ηθοποιοί κάνουν αστειάκια και φάρσες την ώρα της παράστασης. Ξεχνούν ότι ο θεατής που έρχεται να σε δει σε τιμά, σε έχει πληρώσει και δεν μπορείς να τον προσβάλλεις με αυτόν τον τρόπο.
– Εχει όμως κάποια ευθύνη και το κοινό που επιτρέπει αυτού του είδους τα φαινόμενα…
– Το κοινό έχει το ένστικτο να μυηθεί σε κάτι καλό. Από τη στιγμή όμως που πυροβολείται από σκουπίδια τι να κάνει; Θα γίνει σκουπιδοφάγος. Ευθύνη έχουν όλοι: ηθοποιοί, σκηνοθέτες, συγγραφείς, παραγωγοί, κριτικοί, ΣΕΗ, κράτος, που δεν αντιδρούν σε αυτά τα φαινόμενα σήψης. Στην ουσία με την αδιαφορία τους σπρώχνουν το φέρετρο ακόμη πιο βαθιά.
– Εχετε την αίσθηση ότι προκαλείτε κάποιους εδώ στην Ελλάδα;
– Δεν είναι στις προθέσεις μου και αν συμβαίνει ειλικρινά δεν το θέλω. Δεν έχω κάνει ποτέ προσωπική επίθεση – εκτός αν με εξαναγκάσουν. Δεν μου αρέσουν οι εντάσεις και οι διαμάχες. Ομως δεν είμαι από τους ανθρώπους που σιωπούν.
Δίκαιη πόλη η Νέα Υόρκη
– Αναρωτιέμαι έτσι που σας ακούω, αν σκέφτεστε να επιστρέψετε μόνιμα στην Ελλάδα;
– Κάθε χρονιά, πιστεύω ότι θα είναι η τελευταία μου στη Νέα Υόρκη. Θέλω να έρθω να δουλέψω στην Ελλάδα αρκεί να υπάρξουν οι κατάλληλες συνθήκες. Θέλω να δημιουργήσω ένα δικό μου χώρο υποκριτικής και σκηνοθετικής έρευνας όπου θα ανεβαίνουν και παραστάσεις.
– Την επίθεση στους Δίδυμους Πύργους της Νέας Υόρκης την είδατε από το παράθυρό σας, την ώρα του πρωινού καφέ. Δεν φοβηθήκατε; Δεν σκεφθήκατε ότι έφτασε η ώρα να επιστρέψετε στην Ελλάδα;
– Φυσικά και φοβήθηκα. Και όλοι μας στη Νέα Υόρκη εξακολουθούμε να φοβόμαστε. Δεν θα έφευγα ποτέ όμως υπό αυτές τις συνθήκες, γιατί θα ένιωθα ότι θα πρόδιδα μια πόλη που μου τα έδωσε όλα. Και κάθε χρόνο μου δίνει ακόμη περισσότερα με μιαν απίστευτη απλοχεριά. Για μένα η Νέα Υόρκη έχει σταθεί μια δίκαιη πόλη, που με έχει ανταμείψει ανάλογα με τους κόπους μου.
Οι ηθοποιοί που πολιτεύονται
– Ποια είναι η γνώμη σας για τους Ελληνες ηθοποιούς που πολιτεύονται;
– Αυτή είναι η κατάντια της πολιτικής και όχι η άνοδος του ηθοποιού. Δεν μπορεί μια τηλεοπτική ή θεατρική φίρμα να είναι στα έδρανα της Βουλής, επειδή την ξέρει η μάζα και την ψηφίζει. Ας καθήσουμε να δούμε τις ικανότητές της, το αξιακό της πόθεν έσχες. Δυστυχώς υπάρχει μια μπουζουκοκατάσταση στην πολιτική: τα φέρνεις – τα παίρνεις. Και μια και με ρωτάτε, ρωτάω κι εγώ με τη σειρά μου, γιατί με τόσους ηθοποιούς – βουλευτές δεν έχει λυθεί ακόμη το εργασιακό πρόβλημα των ηθοποιών;
– Πρέπει να προέρχεται από τον καλλιτεχνικό χώρο ο υπουργός Πολιτισμού;
– Χρειάζεται να γνωρίζει καλά το θέμα του και να μην είναι διαπλεκόμενος. Δυστυχώς, η χώρα μας μαστίζεται από αναξιοκρατία.
– Αυτό δεν ίσχυε πάντα;
– Αυτό είναι το χειρότερο. Ηρθαν άνθρωποι που μας υποσχέθηκαν αλλαγές. Ολοι οι πολιτικοί για αλλαγές μιλάνε. Ακουσέ τους… Ομως το «πάντα» που μου λες εσύ, είναι τραγικό. Αυτοί έχουν στο στόμα τους τη λέξη «αλλαγή» και εμείς τη λέξη «πάντα».