Το Ζεν υπερβαίνει τη λογική και αποστρέφεται την ανάλυση και από τα λόγια. Αυτό φαίνεται ανάγλυφα και στον τρόπο με τον οποίο η Δύση επιχειρεί να περιγράψει τις εκφάνσεις του – μινιμαλισμός, φυσιοκρατία ή ακόμη και οντολογία ή μεταφυσική? τίποτε πιο ξένο προς την ιαπωνική σκέψη όπου οι δυτικοί όροι, επιστημολογίας, αισθητικής, γνωσιοθεωρίας κ.λπ., όταν αναφέρονται σε ιαπωνικά πράγματα φαίνονται άσχετοι, αντιφατικοί, κενοί.
Σκιεροί ναοί
Αλλά και μέσα στην τυπική ιαπωνική παράδοση, το Ζεν φαίνεται κάτι, αν όχι άρριζο, όμως μοναχικό. Ακόμη και γνήσιες μορφές τέχνης, όπως το θέατρο Νο ή η Τελετουργία του Τσαγιού παρ’ όσα έχει γράψει ο καθηγητής Σουζούκι στο επιβλητικό βιβλίο του για το Ζεν, δεν είναι τέχνες του Ζεν, αλλά αντανακλάσεις της πρωταρχικής του φλόγας. Δεν είναι το ίδιο που αυτομορφοποιείται σε καλλιτεχνικές εκφράσεις, αλλά τα ανθρώπινα όρια, τα οποία κατ’ ανάγκην του δίνουν αυτές τις μορφές ώστε να γίνεται το πνεύμα του, έστω και έμμεσα προσιτό.
Το ίδιο το πνεύμα περισσότερο υποβάλλεται στους ναούς Ζεν, στις σκιές των εισόδων τους και σε όσα δεν συγκρατεί η διάνοια. Σε όσα δεν φτάσει η λογική του νου, αλλά η λογική της καρδιάς. Με τη δυτική ορολογία, το Ζεν είναι ένας μυστικισμός που όμως μέσα στο αυτόχθων πνευματικό του πλαίσιο, δεν αντιλαμβάνεται τον εαυτό του σαν τέτοιο.
Το Εθνικό Μουσείο του Τόκιο στην πρώτη έκθεσή του ώς τώρα, για τα βαθιά σημάδια που άφησε το Ζεν στην τέχνη της Ιαπωνίας, παρουσιάζει στο φως έργα, που απηχούν άμεσα το πνεύμα του Ζεν? στη Δύση το πνεύμα έχει ταυτιστεί με τη διάνοια, που αυτήν το Ζεν απορρίπτει, επιχειρώντας να φθάσει βαθύτερα και από τούτη την άποψη η έκφραση το «πνεύμα του Ζεν» φαίνεται αντιφατική. Αλλά δεν είναι όταν η λέξη «διάνοια» εξισωθεί με τη λέξη «διαίσθηση», η οποία είναι κυρίως μια κατάσταση συγγενική με τη «συμπάθεια». Πολλά από τα εκθέματα της έκθεσης προέρχονται, καθώς γράφει η Λίντα Ινόκι στη «Φαϊνάνσιαλ Τάιμς», από τον ναό Κεντσότζι, που ιδρύθηκε πριν από 750 χρόνια στους δασώδεις λόφους της Καμακούρα. Είναι πορτρέτα πατριαρχών, αποτροπαϊκά αγάλματα πνευμάτων, φυλάκων του ναού και, παρά την επικρατούσα ιδέα περί εικονοκλασίας, συμπεριλαμβάνονται ζωγραφικές και γλυπτικές αναπαραστάσεις της Κανόν, θεάς του οίκτου, η οποία σε στάση αναψυχής δροσίζει τα πόδια της στα νερά ενός ποταμού. Υπάρχουν ακόμη ανάγλυφες πλάκες με τη μορφή του «οικείου δαίμονος», καθώς και αρωματικά βάζα εικονογραφημένα με παγώνια.
Από τον γειτονικό ναό Ενγκακούτζι του 13ου αιώνα ανοίχθηκε, πρώτη φορά με δημόσια θέα, ο ιδρυτικός βωμός απ’ όπου παρουσιάζονται τα μοναδικά, μεταξωτά άμφια τα οποία φορούσε ο ιδρυτής του ναού.
Το Ζεν και την τεϊοποσία έφεραν από την Κίνα του 12ου αιώνα Ιάπωνες μοναχοί, οι οποίοι όμως δεν μπόρεσαν να διεισδύσουν στις βουδιστικές σέκτες της αυτοκρατορικής πρωτεύουσας Κιότο. Το προσεταιρίστηκε η πολεμική φατρία Μιναμότο στην, αντίπαλη προς το Κιότο, βάση της Καμακούρα. Σ’ αυτήν προσκάλεσε ο Χόγιο Τοκιγιούρι το 1253 τον Κινέζο δάσκαλό του Ζεν, Λάνξι Νταολόνγκ, ιδρύοντας για χάρη του τον ναό Κεντσότζι. O ναός αυτός έγινε για την Ιαπωνία κέντρο τέχνης και γνώσης.
Στην έκθεση παρουσιάζονται και οι δύο ιδρυτές με κείμενά τους, καλλιγραφίες και κυρίως γλυπτές αναπαραστάσεις τους. O Χόγιο Τοκιγιούρι αποδίδεται με αυστηρό, στυλιζαρισμένο ύφος, αλλά ο Λάνξι Νταολόνγκ εντελώς διαφορετικά? καθισμένος σε στάση λωτού με τα ιερατικά του άμφια να κυλούν ανάλαφρα πάνω στο σώμα, όπως νερά καθαρής πηγής.
Τα αγάλματα αυτά εμφανίζονται πρώτη φορά δημόσια και είναι αξιοσημείωτο ότι οι δημιουργοί τους δεν προσπάθησαν να μεταδώσουν το ύφος της υπερβατικής ιερότητας ούτε να εξιδανικεύσουν τα πρόσωπα. Τα απέδωσαν ρεαλιστικά με ρυτίδες στο μέτωπο και τα βλέφαρα βαριά από τα γηρατειά.
Είναι δύο πρόσωπα διαφορετικά, ένας στρατιωτικός και ένας ιερωμένος, κι όμως όμοια. Ποιο είναι το κοινό τους; H αυτοπειθαρχία, η συγκέντρωση, η αυστηρότητα που φθάνουν στα όρια της σκληρότητας. O καθένας ακολουθούσε τους δικούς του κανόνες με σκληρότητα κι αυτό τους εξομοιώνει, είτε έχουν περάσει χρόνια και χρόνια σε σκηνές και σε στρατόπεδα είτε σε γυμνές σπηλιές, προσπαθώντας να λύσουν αινίγματα. H πειθαρχία ήταν η ίδια, αλλά τους εξομοιώνει ώς ένα σημείο γιατί το αποτέλεσμα ήταν διαφορετικό. Σκοπός του ενός ήταν ο πόλεμος και ό,τι αυτός σημαίνει και του άλλου η ειρήνη, με το μέσα και το έξω.
Αργές στάλες
Εξαιρετικής λεπτότητας είναι οι ζωγραφιές, κυρίως οι κινεζικού στυλ τοπιογραφίες. Καμωμένα με μελάνη από Ιάπωνες μοναχούς, τα τοπία αυτά δείχνουν τον κινεζικό πολιτισμό να σταλάζει μέσα στην καρδιά της Ιαπωνίας, με την ανεπαίσθητη, αργή αλλά σταθερή δύναμη του Ζεν.