«Γράμματα χωρισμού»
Επιμέλεια – εισ. – μτφρ.: Εφη Φρυδά
Πρόλογος: Ολγα Σελλά
εκδ. Μελάνι, σελ. 304
Λένε πως ο πραγματικός, ο βαθύτερος χαρακτήρας μιας ερωτικής σχέσης αποκαλύπτεται στο τέλος της, στη φάση του χωρισμού: όταν έχει σωθεί η «ζάχαρη», όταν ακόμα κι η συνήθεια παύει να κρατά τους δύο συντρόφους ενωμένους? όταν, τέλος πάντων, το οικοδόμημα απογυμνώνεται και φαίνεται ο σκελετός του. O χωρισμός, αν μη τι άλλο, αποδεικνύει ότι ένας ερωτικός δεσμός δεν είναι μόνον ένα ειδύλλιο γεμάτο αρώματα λουλουδιών, αλλά και ένα πεδίο μάχης όπου η επιβίωση και η συντριβή του αντιπάλου γίνεται αυτοσκοπός. Γι’ αυτό και η όλη διαδικασία του χωρισμού είναι από τις πιο ενδιαφέρουσες στο χρονικό μιας ερωτικής σχέσης: τα σκληρά λόγια που ειπώνονται, οι ύβρεις και οι εντάσεις, τα απωθημένα και τα οδυνηρά μυστικά που έρχονται στο φως, οι τρίτοι που λειτουργούν ως καταλύτες, οι συναισθηματικοί εκβιασμοί και οι… θερμές ευχές για το μέλλον, και βέβαια, τα λόγια που γράφονται. Και όπως όλα τα γραπτά, οι επιστολές χωρισμού μένουν αδιάψευστα ντοκουμέντα: είτε μιας υπέροχης εμπειρίας που έκανε τον κύκλο της ή ενός αδιεξόδου που επιβεβαίωσε απλώς τις λάθος επιλογές, την αδυναμία μας να συνυπάρξουμε όχι μόνο με τον άλλον αλλά και με τον εαυτό μας.
Γνωστές και άγνωστες
Φαίνεται ότι η Ιστορία έδειξε ότι κυρίως οι γυναίκες έγραψαν επιστολές χωρισμού. H πρωτότυπη συλλογή «Γράμματα χωρισμού» που επιμελήθηκε η Εφη Φρυδά, αποτελεί μια ανθολογία τέτοιων επιστολών, οι οποίες, χρονικά ξεκινούν από τα τέλη του 18ου αιώνα και φτάνουν μέχρι τις μέρες μας (θα είχε πάντως ιδιαίτερο ενδιαφέρον και η έκδοση αντίστοιχης συλλογής επιστολών γραμμένων από άντρες. Απλώς, ενδεχομένως, να είναι πιο σύντομη…). Γνωστές και άγνωστες, επώνυμες και ανώνυμες, όλες εκφράζουν την απόρριψή τους ή τον πόνο τους στο (πρώην, πια) έτερον ήμισύ τους, βάζοντας μάλιστα και την υπογραφή τους από κάτω. Βασίλισσες, πριγκίπισσες, ποιήτριες, συγγραφείς, σερβιτόρες, πόρνες, δημοσιογράφοι, νοσοκόμες, φεμινίστριες, όλες γράφουν, είτε ως σύζυγοι είτε ως ερωμένες, για το «τέλος μίας σχέσης» στον σύντροφο ή τον εραστή εκφράζοντας μια τεράστια γκάμα συναισθημάτων: από την απόλυτη οργή και τον φθόνο μέχρι την περιφρόνηση? από τη θλίψη μέχρι το λεπτό χιούμορ και την κατανόηση? από τον τυπικό καθωσπρεπισμό που μπορεί να επιβάλλει η κοινωνική θέση μέχρι το στολισμό με… «γαλλικά» ή την ειρωνεία (δεν είναι τυχαίο, όπως, παρατηρεί η Ολγα Σελλά στον πρόλογό της, ότι τα γράμματα χωρισμού γράφονται μεν, αλλά πολύ συχνά δεν αποστέλλονται ποτέ). Την ίδια στιγμή, διαβάζοντας, σαν λαθραναγνώστες θα ‘λεγε κανείς, αυτές τις επιστολές, γινόμαστε μάρτυρες των ηθών και των τρόπων άλλων εποχών και ιστορικών περιόδων. Ωστόσο, αποτελεί κοινό τόπο η διαπίστωση ότι ο έρωτας, και ο πόνος που προκαλεί, είναι ίδιος ανά τους αιώνες.
«…θα φυτέψω μια σφαίρα…»
Η ανθολογία χωρίζεται σε διάφορες ενότητες, ανάλογα με το ύφος και το περιεχόμενο των γραμμάτων («άρνηση σε πρόταση γάμου», «αποχαιρετισμός», «έξω απ’ τα δόντια» κοκ) και ξεκινά με την επιστολή της εκρηκτικής Αναΐς Νιν στον άντρα της Λέινι. Τα λόγια της πρέπει να έπεσαν πάνω στον άτυχο (και πιθανότατα πληκτικό) τραπεζίτη που της παρείχε όλες τις ανέσεις για να ζει την κακομαθημένη, μποέμικη ζωή της, σαν βόμβες κοβαλτίου, καθώς του γράφει ότι το μοναδικό της έγκλημα ήταν ότι «γύρισε την πλάτη στην ανικανότητα και στράφηκε προς ολοκληρωμένους άντρες». Σχεδόν στον αντίποδα, η Ρεβέκα Γουέστ ξεκινά την επιστολή της στον Ουέλς ως εξής: «Μία απ’ αυτές τις μέρες θα φυτέψω μία σφαίρα στο κεφάλι μου ή θα κάνω κάτι ακόμα πιο αυτοκαταστροφικό από τον θάνατο». Εκπληκτική είναι επίσης η επιστολή της βασίλισσας Ελισάβετ της A΄ προς τον πρίγκιπα Ερικ της Σουηδίας, κυρίως για τη χρήση του πρώτου πληθυντικού προσώπου: «…παρακαλούμε τη γαληνότατη εξοχότητά σας ξανά και ξανά, αν έχετε την ευχαρίστηση, βάλετε ένα όριο στην αγάπη σας […] η καρδιά μας δεν σκοπεύει να δεχθεί σύζυγο…».
Ενας μικρός θάνατος
Ο τόμος κλείνει με ένα «υπόδειγμα καθοδηγητικό» για γυναίκες που θέλουν να χωρίσουν, που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Mad το 1979, ενδεικτικό του ανατρεπτικού χιούμορ που χαρακτήριζε το θρυλικό αυτό περιοδικό. Οπως γράφει στην εισαγωγή της η E. Φρυδά, «στο χωρισμό βιώνεται όλη η ανθρώπινη εμπειρία, καθώς συχνά αφυπνίζεται ένας αρχέγονος πόνος και το τέλος μιας σχέσης βιώνεται ως ξαφνική «απουσία νοήματος των πάντων»».
Πράγματι? ένας χωρισμός είναι ένας μικρός θάνατος. Σε σφραγίζει, πολλές φορές σε σημαδεύει για μια ολόκληρη ζωή, και επιβεβαιώνει όλα εκείνα τα αντιφατικά, σχεδόν παράλογα, στοιχεία που διέπουν τις ανθρώπινες σχέσεις. Σύμφωνα με τον Γούντι Αλεν στον «Νευρικό εραστή», είναι όπως ο τύπος που πάει στον ψυχίατρο και λέει: «Γιατρέ, ο αδελφός μου τρελάθηκε? νομίζει ότι είναι κότα». «Τότε να τον κλείσουμε στο ψυχιατρείο». Και ο τύπος απαντά: «Αδύνατον? χρειάζομαι τ’ αυγά». Κάπως έτσι είναι και οι σχέσεις: τρελές και παράλογες. T’ αυγά, όμως, τα χρειαζόμαστε…