Χρύσανθος Χρήστου
Ο Μύθος του Προμηθέα και ο Ζωγραφικός Διάκοσμος της Ακαδημίας Αθηνών
Γραφείο Δημοσιευμάτων της Ακαδημίας Αθηνών, Αθήνα 2003, σ.187
Ακούραστος και ακατακάθιστος ο καθηγητής και ακαδημαϊκός Χρύσανθος Χρήστου δεν εκπλήσσει με τη διαρκή και μάχιμη παρουσία του στο πεδίο της ιστορίας και της θεωρίας της τέχνης. Εκείνο όμως που ανανεώνει τον θαυμασμό γι’ αυτόν τον χαλκέντερο ερευνητή στο καινούργιο του βιβλίο, Ο Μύθος του Προμηθέα και ο Ζωγραφικός Διάκοσμος της Ακαδημίας Αθηνών, είναι το είδος της δουλειάς με την οποία καταπιάνεται.
Αντί για μια γενική ερμηνευτική θεώρηση του εικονογραφικού κύκλου, ο Χρήστου αποδύθηκε σε μια εξαντλητική έρευνα βάσης, η οποία απαιτούσε επανειλημμένα ταξίδια στην κεντρική και βόρεια Ευρώπη προκειμένου να συλλέξει στοιχεία αρχειακά, εικαστικά και συγκριτικά, όπως θα έκανε ένας ενθουσιώδης νέος ερευνητής στην αρχή της καριέρας του. Η ερμηνευτική του προσέγγιση στηρίχτηκε έτσι σε επίπονη και βασική ερευνητική εργασία η οποία, σε συνδυασμό με το θεωρητικό του οπλισμό δίνει ένα αποτέλεσμα απολύτως έγκυρο. Θυμίζω ότι ο Χρήστου έχει γράψει χιλιάδες σελίδες για την ιστορία και τη θεωρία της τέχνης και ότι το συγγραφικό του έργο μιας πεντηκονταετίας ξεπερνάει σε όγκο το έργο όλων των άλλων Ελλήνων ιστορικών της τέχνης μαζί.
Χάνσεν και Ραλ
Οπως είναι γνωστό, αρχιτέκτονας της Ακαδημίας Αθηνών ήταν ο Θεόφιλος Χάνσεν (1813-1891), ένας από τους σπουδαιότερους σχεδιαστές – συνθέτες του ευρωπαϊκού νεοκλασικισμού. Εργο του είναι επίσης η Εθνική Βιβλιοθήκη, μέρος της περίφημης Αθηναϊκής Τριλογίας (Πανεπιστήμιο, Ακαδημία, Βιβλιοθήκη) και στη Βιέννη το Χρηματιστήριο, η Ακαδημία Καλών Τεχνών και το Κοινοβούλιο. Ο Χάνσεν πίστευε στο συνολικό έργο τέχνης και για το λόγο αυτό σχεδίαζε όχι μόνο το αρχιτεκτονικό αλλά και το διακοσμητικό μέρος (ζωγραφική, γλυπτική), ενώ τον ενδιέφερε και η μορφή της επίπλωσης. Συνεργαζόταν με τον ζωγράφο Καρλ Ραλ, ακαδημαϊκό καλλιτέχνη ιστορικών και μυθολογικών θεμάτων και ο Χρήστου πιστεύει ότι το εικονογραφικό πρόγραμμα της Ακαδημίας καταστρώθηκε σε συνεργασία με τον Ραλ. Την εκτέλεσή του όμως ανέλαβε ο μαθητής του τελευταίου Χριστιανός Γκρίπενκερλ (1839-1916), σε σχέδια του Χάνσεν και με το μορφοποιητικό λεξιλόγιο του Ραλ.
Τόσο από θεματική άποψη όσο και από ιδεολογική, ο διάκοσμος της Ακαδημίας αποτελεί, κατά τον Χρήστου, μοναδική περίπτωση για όλο το νεοκλασικισμό σε διεθνές επίπεδο. Η μοναδικότητά του στο θεματικό πεδίο έγκειται στο ότι πουθενά δεν γίνεται τόσο εξαντλητική ανάπτυξη του μύθου του Προμηθέα, με όλες τις αλληγορικές του προεκτάσεις, αφού στα διάφορα έργα ανά την Ευρώπη, αποσπασματικά μόνον μπορεί να δει κανείς το θέμα αυτό. Ενώ στο ιδεολογικό, το μνημειακό αυτό σύνολο είναι το μόνο όχι μόνο ανάμεσα στα ελληνικά ομόλογά του (Πανεπιστήμιο, Βουλή, Ιλίου Μέλαθρον, Μέγαρο Σερπιέρη) αλλά και διεθνώς στο οποίο δεν ενορχηστρώνεται ο ύμνος (laudatio) σε ένα πρόσωπο, ηγεμόνα ή παραγγελιοδότη, αλλά σε έννοιες, την έννοια της σοφίας και του φωτός.
Μύθος και εικονογράφηση
Ο μύθος του Προμηθέα είναι ο σημαντικότερος οντολογικός μύθος του δυτικού πολιτισμού, καθώς απαντάει στα περισσότερα ερωτήματα που έχουν σχέση με την προέλευση του ανθρώπου, τη συστατική του ουσία, την εξέλιξη και την πρόοδό του, τη μετάβαση από τις πρωτόγονες εποχές του φόβου σε εκείνες κατά τις οποίες η τεχνολογία τον ξεφοβίζει όλο και περισσότερο ώσπου να τον καταστήσει ικανό να οργανώσει το υλικό και το άυλο περιβάλλον του.
Βασισμένο στη χαμένη κατά τα δύο τρίτα τριλογία του Αισχύλου, Προμηθεύς Πυρφόρος, Δεσμώτης, Λυόμενος (από την οποία, όπως είναι γνωστό σώζεται μόνον ο Δεσμώτης), το εικονογραφικό πρόγραμμα της Ακαδημίας ξεκινάει με την παράσταση της προφητείας της Θέμιδος, μητέρας του Προμηθέα, για τα δεινά που θα υποστεί αν βοηθήσει τους ανθρώπους, κατόπιν τη δημιουργία του ανθρώπου από τον Προμηθέα, την κλοπή του φωτός, την Παράδοση του φωτός στους ανθρώπους (Πυρφόρος), την τιμωρία (Δεσμώτης), την απελευθέρωση (Λυόμενος), την Τιτανομαχία και την Αποθέωση (Υποδοχή του Προμηθέα από το δωδεκάθεο στον Ολυμπο).
Η πληρέστερη αποτύπωση
Κάθε παράσταση είναι οργανωμένη σε υποσύνολα με απεικονίσεις περιστατικών ή μορφών που έχουν άμεση σχέση με πτυχές του προμηθεϊκού μύθου. Η έκταση των παραστάσεων και ο πλούτος της θεματικής επιβεβαιώνουν τη διαπίστωση του συγγραφέα ότι στην Ακαδημία πραγματοποιήθηκε η πληρέστερη αποτύπωση του μύθου. Το ερώτημα είναι σε τι οφείλεται αυτό. Οπως τονίζει ο Χρήστου, κάθε εποχή αποδίδει και ερμηνεύει τους μύθους που κληρονομεί σύμφωνα με τις απαιτήσεις και τις προσδοκίες της. Είναι λοιπόν λογικό να υποθέσει κανείς ότι για τη διακόσμηση του ανώτατου πνευματικού ιδρύματος μιας ευρωπαϊκής πρωτεύουσας, στο τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα, εποχή έξαρσης του ανθρωπιστικού ιδεώδους και του ατομικού επιτεύγματος, θα επιλεγόταν ένας ύμνος στη διαρκή πολιτισμική ανύψωση του ανθρώπου μέσα από την επιστήμη και την τέχνη. Και καταλληλότερο «έπος» από τον προμηθεϊκό μύθο δεν υπήρχε γι’ αυτό.
Για κάθε πτυχή του εικονογραφικού προγράμματος, ο Χρήστου εξαντλεί τη διαδοχή των μορφικών του προτύπων και παραλλαγών, από την αρχαία αγγειογραφία ώς τη ζωγραφική της Αναγέννησης και του Μπαρόκ, του 19ου αλλά και του 20ού αιώνα. Προσφέρει έτσι μια ολοκληρωμένη εικόνα της εξέλιξης αυτού του τόσο σημαντικού θέματος στην εικονογραφία. Πρόκειται για ένα έργο πνοής που τιμά την έρευνα της ιστορίας της τέχνης στην Ελλάδα.
(1) O κ. Α. Κωτίδης είναι καθηγητής της Ιστορίας της Τέχνης στη Φιλοσοφική Σχολή του ΑΠΘ.