Σε μια φωτογραφία του 1945, ο Σεργκέι Προκόφιεφ, ο Ντμίτρι Σοστακόβιτς και ο Αράμ Χατσατουριάν, οι στυλοβάτες της σοβιετικής μουσικής στη διάρκεια του B΄ Παγκοσμίου Πολέμου, κάθονται ο ένας δίπλα στον άλλο, σ’ έναν καναπέ. H μουσική τους εξέφραζε και δυνάμωνε τη συνείδηση του έθνους τους στον πόλεμο. Αυτό είναι το ένα και το σημαντικότερο, που ανακαλεί στη μνήμη η φωτογραφία? ένα δεύτερο είναι οι έριδες που ξεσήκωσε, το 1948, η επίθεση του Στάλιν εναντίον τους. Σήμερα, η μουσική του Σοστακόβιτς δεν χρειάζεται συνηγορία, παίζεται και δεν σταμάτησε να παίζεται παντού, η μουσική του Προκόφιεφ στο σύνολό της γνώρισε μια σημαντική δημοτικότητα φέτος, με την επέτειο των πενήντα χρόνων από τον θάνατό του, αλλά ο Χατσατουριάν, παρότι και αυτός θα μπορούσε να έχει και εκτός Ρωσίας επέτειο φέτος, για τα 100 χρόνια από τη γέννησή του το 1903, φαίνεται ο ξεχασμένος και ο λιγότερο παιγμένος, όχι μόνο από τους άλλους δύο, αλλά και από νεότερους και πειραματικότερους συνθέτες, σαν τον Σνίτκε, τον Γκίγια Καντσέλι ή την Γκουμπαϊντουλίνα.
Το όνομά του είναι κυρίως συνδεδεμένο με τον «Χορό των σπαθιών», από το μπαλέτο του «Γκαγιανέ» του 1939. Ομως, καθώς γράφει ο Τζορτζ Λούμις στη «Φαϊνάνσιαλ Τάιμς», η παρουσία του και η συνεισφορά του στη μουσική δεν εξαντλείται εκεί. Τα άλλα, που λησμονιούνται, επανέφερε στη μνήμη ένα ντοκιμαντέρ που γύρισε γι’ αυτόν ο μουσικολόγος Πίτερ Ρόζεν και μια σειρά συναυλιών με έργα του, που έδωσε στο Κάρνεγκι Χολ της Νέας Υόρκης η Φιλαρμονική της Ρωσίας.
Από τον Χατσατουριάν δεν πρέπει να περιμένει κανείς την αγωνία του Σοστακόβιτς ή το κοσμοπολίτικο ύφος του Προκόφιεφ. Συμπτωματικά ή όχι, ο «Χορός των σπαθιών» περιέχει τα βασικά γνωρίσματα της μουσικής του: προσεγγίσιμη απ’ όλους, με έντονο ρυθμό, χρώμα, φαντασμαγορία, αισιοδοξία. Δύο είναι οι βρυσομάνες που την αρδεύουν, η αισιοδοξία της επανάστασης και ο ρυθμός και τα ηχοχρώματα της λαϊκής μουσικής του γενέθλιου τόπου του, της Αρμενίας.
Παρόμοια με τον Σοστακόβιτς και αντίθετα από τον Προκόφιεφ, τον Στραβίνσκι και τον Ραχμάνινοφ δεν έζησε τον μουσικό πυρετό της Ευρώπης πριν από την Επανάσταση. Αλλά η Επανάσταση ήταν εκείνη που άνοιξε τους ορίζοντές του, δίνοντάς του την ευκαιρία να σπουδάσει στο Ωδείο της Μόσχας. Στην αρχή ασπάστηκε με ενθουσιασμό τα ιδεώδη της μη γνωρίζοντας, καθώς είπε αργότερα, ότι το ένδοξο όνειρο του πρώτου ηγέτη, του Λένιν, θα γίνονταν εφιάλτης με τον δεύτερο, τον Στάλιν. H καταδίκη του 1949 τού προκάλεσε βαθιά απογοήτευση, ενώ ο Προκόφιεφ την παρέβλεψε απλώς κι ο Σοστακόβιτς αντέδρασε όσο δυναμικά μπορούσε. Εκτοτε, ο Χατσατουριάν έφερε βαρύ το τραύμα και ως άνθρωπος και ως συνθέτης. Κι όμως, αν ο Στάλιν είχε ζήσει να δει την πρεμιέρα του μπαλέτου του, «Σπάρτακος», το 1954, ίσως να είχε αλλάξει γνώμη.
Η δημιουργία και η πολιτική δεν είναι τόσο ξένα όσο συνηθίζεται να πιστεύεται, τουλάχιστον στη Δύση. Εάν τα έργα του Σοστακόβιτς θεωρούνται ως επιτύμβια για τα θύματα του Στάλιν, τίποτα παρόμοιο δεν υπάρχει στη μουσική του Χατσατουριάν. Ολα εκεί είναι δείγματα χαράς, πραγματικής ή ιδανικής. Ισως γι’ αυτό η περίπτωσή του είναι σήμερα ιδιαίτερα ευαίσθητη στη Ρωσία. Αντίθετα από τα ευρωπαϊκά τηλεοπτικά δίκτυα, καμιά τηλεόραση στη Ρωσία δεν ενδιαφέρθηκε να αγοράσει και να προβάλει το επετειακό ντοκιμαντέρ του Ρόζεν.