O μεγαλοφυ-ής Γάλλος ποιητής Γκιγιόμ Απολινέρ δεν ήταν μόνο ο εφευρέτης το διεισδυτικού όρου «Υπερρεαλισμός» αλλά και του καίριου «Μεταφυσική ζωγραφική». Το 1913 ο Τζιόρτζιο ντε Κίρικο έγραφε ότι «στη σκιά ενός ανθρώπου που βαδίζει κάτω από τον ήλιο, κρύβονται περισσότερα αινίγματα απ’ ό,τι σ’ όλες τις θρησκείες, τις παλιές, τις τωρινές και τις μελλούμενες». Την ίδια χρονιά, ο Απολινέρ χρησιμοποίησε τον όρο «Μεταφυσική τέχνη» για να περιγράψει τους πίνακες του Ντε Κίρικο και η έκφραση τούτη έμεινε ως προσδιορισμός όχι μόνο της τέχνης του Ντε Κίρικο αλλά και, αργότερα, του Κάρλο Καρρά, του Τζιόρτζιο Μοράντι κ.ά. καλλιτεχνών της εποχής από το 1909 ώς το τέλος της δεκαετίας του 1920.
Δέντρο και ρίζες
Το 1909, χρονιά του πρώτου Φουτουριστικού Μανιφέστου, ο Ντε Κίρικο ολοκλήρωσε το πρώτο έργο που μπορεί να χαρακτηρισθεί ως μεταφυσικό, μέσα στα όρια της «μεταφυσικής ζωγραφικής», ενός από τα δύο σημαντικά ιταλικά καλλιτεχνικά κινήματα του 20ού αιώνα. Μια μεγάλη παρουσίαση της μεταφυσικής ζωγραφικής πραγματοποιείται τώρα στη Σκουντερίε ντελ Κιρινάλε της Ρώμης, σε μια έκθεση η οποία συμπεριλαμβάνει 114 έργα όχι μόνο των Ιταλών ιδρυτών του κινήματος, αλλά και του Μαξ Ερνστ, του Ρενέ Μαγκρίτ, του Ιβ Τανγκύ, του Σαλβαντόρ Νταλί, του Χουάν Μιρό, του Αλμπέρτο Τζιακομέτι και του Κονσταντίν Μπρανκούζι, όλων καλλιτεχνών που, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, για λιγότερο ή περισσότερο διάστημα, είχαν επηρεαστεί από τον ζωγραφικό εκείνο τρόπο ή είχαν υιοθετήσει στοιχεία του.
Βέβαια, καθώς γράφει ο Ρόντρικ Κονγουέι Μόρις στην «Ιντερνάσιοναλ Χέραλντ Τρίμπιουν», ο όρος «μεταφυσική ζωγραφική» αν παρθεί κατά κυριολεξία είναι σχήμα οξύμωρο, μια και τίποτα το μεταφυσικό δεν μπορεί να αποδοθεί ζωγραφικά, δηλαδή με φυσικά, υλικά μέσα? αλλά οι πίνακες του Ντε Κίρικο με τις άδειες πλατείες, τις σκιασμένες κιονοστοιχίες, τα τρένα που χάνονται στο βάθος, τα αγάλματα, τις μοναχικές φιγούρες, έρχονται πιο κοντά, απ’ ό,τι άλλα ζωγραφικά είδη, στο μεταφυσικό αίσθημα.
Ο Τζιόρτζιο ντε Κίρικο, γεννημένος στον Βόλο, ένιωθε σε όλη του τη ζωή, όπως άλλωστε και ο αδελφός του ο συγγραφέας και ζωγράφος γνωστός ως Αλμπέρτο Σαβίνιο, τη γοητεία των αρχαιοελληνικών μύθων. Σπούδασε στη Σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας, στο Μόναχο και τη Φλωρεντία και το 1911 πήγε να εγκατασταθεί στο Παρίσι, σταθμεύοντας για λίγο στο Τορίνο, όπου μερικά χρόνια πριν είχε τρελαθεί ο Νίτσε. H μοναχική φιγούρα του φιλοσόφου επανερχόμενη, σύμφωνα με τη θεωρία του της αιώνιας επιστροφής, ως φάσμα μέσα στις πλατείες, τις κιονοστοιχίες και τις αψίδες της πόλης, σημάδεψε ανεξίτηλα τη φαντασία του ζωγράφου, με ένα αίσθημα μοναξιάς και απομόνωσης, οι οποίες είναι διάχυτες και βαθιά αισθητές στα έργα του. Στο Παρίσι γνωρίστηκε, μέσω του Γκιγιόμ Απολινέρ που έγινε υπέρμαχος της τέχνης του, με τον Πικάσο, τον Μπρανκούζι, τον Αντρέ Ντερέν και το 1913 πούλησε τον πρώτο πίνακά του στο Σαλόνι του Φθινοπώρου.
Η μεταφυσική τέχνη, όμως, φυτεύθηκε και βλάστησε στην Ιταλία μόνο στη διάρκεια της στρατιωτικής θητείας του στη Φεράρα, στη διάρκεια του A΄ Παγκοσμίου Πολέμου, όπου, στο στρατιωτικό νοσοκομείο στο οποίο νοσηλευόταν για τα νεύρα του, γνωρίστηκε με τον Κάρλο Καρά. Οι δυο τους ζωγράφιζαν πλάι-πλάι. O νεότερος διδασκόταν από τον παλαιότερο, αλλά και ο Ντε Κίρικο μάθαινε από τον Καρά. Γύρω στο 1918, με τους δύο γνωρίστηκε ο Τζιόρτζιο Μοράντι από την κοντινή Μπολόνια, συγχωνεύοντας τις επιρροές τους στη δημιουργία του δικού του, προσωπικού στυλ, το οποίο από μερικές απόψεις είναι ανώτερο εκείνων.
Μετά το τέλος του πολέμου ήρθε ο υπερρεαλισμός, ο οποίος ουδέποτε αρνήθηκε τη συμβολή στον σχηματισμό του στοιχείων της μεταφυσικής ζωγραφικής. H τέχνη του Ντε Κίρικο άρχισε να εκτιμάται από ολοένα πλατύτερους κύκλους στο Παρίσι, αλλά απουσία του δημιουργού του, σφραγίστηκε από τις εν πολλοίς αυθαίρετες ερμηνείες των υπερρεαλιστών. H ουσιαστική, για τον Ντε Κίρικο, παρουσία του Νίτσε στην τέχνη του αντικαταστάθηκε από τους υπερρεαλιστές, από εκείνη του Φρόιντ που ήταν ο δικός τους οδηγός.
Το απόγειο
Ως κίνημα η μεταφυσική ζωγραφική ήταν μάλλον βραχύβια, μολονότι ο Ντε Κίρικο συνέχισε να αντιγράφει τον εαυτό του της μεταφυσικής περιόδου ακόμη και όταν είχε μεταβάλει ριζικά το ύφος του. H έκθεση κλείνει με το απόγειο της μεταφυσικής ζωγραφικής και τις επιρροές της, εντός και εκτός Ιταλίας, στον Μάριο Σιρόνι και τον Ρενέ Μαγκρίτ, απ’ όπου λείπει όμως παντελώς η Γερμανία, η οποία θα μπορούσε δικαίως να αξιώσει την αρχή της μεταφυσικής ζωγραφικής στον Κάσπαρ Νταβίντ Φρίντριχ.