Μολονότι οι εικόνες τις οποίες βλέπει ο Ευρωπαίος τουλάχιστον επισκέπτης δεν είναι άγνωστες στα μάτια του, όμως τούτο δεν εμποδίζει την έκθεση «Εικονογραφώντας την Αναγέννηση. O θρίαμβος της φλαμανδικής εικονογράφησης χειρογράφων», στη Βασιλική Ακαδημία του Λονδίνου, να είναι η πλέον φιλόδοξη του είδους που έχει γίνει ποτέ.
Μεταξύ Μεσαίωνα και Αναγέννησης
Οι εικόνες δεν του είναι άγνωστες, γιατί τις έχει δει αυτούσιες ή μεταμορφωμένες, σε αμέτρητες χριστουγεννιάτικες κάρτες που έχει λάβει ή στείλει επ’ ευκαιρία των εορτών. Είναι η Παναγία και ο Ιωσήφ, που δεν βρίσκουν καταφύγιο για τη νύχτα και καταλήγουν στον στάβλο και είναι τα χειμωνιάτικα τοπία, με τα σκελετωμένα δέντρα, τις παγωμένες λίμνες και τις κουρασμένες φιγούρες στο χιόνι, τυλιγμένες μέσα σε χοντρά ρούχα.
Περίεργο όμως είναι να συνδέονται στο μυαλό τέτοιες βόρειες, μεσαιωνικές εικόνες με την Αναγέννηση. H Αναγέννηση είναι το λαμπρό εκείνο φαινόμενο που εμφανίστηκε κάτω από τον φωτεινό ήλιο της Ιταλίας και εκτυλίσσεται σε ελαιογραφίες κυρίως. Αυτές είναι οι κοινώς παραδεκτές απόψεις, που καθώς γράφει ο Ουίλιαμ Νταλρίμπλ στην «Γκάρντιαν» διαλύει η έκθεση της Βασιλικής Ακαδημίας.
Πρώτα και κύρια αρετή της είναι ότι ρίχνει φως, έστω και χειμωνιάτικο, στη λαμπρή ανθοφορία της τέχνης που σημειώθηκε στη Βόρεια Ευρώπη μετά το 1460. Και δεύτερη, ότι δείχνει πως η εικονογράφηση χειρογράφων, μια τέχνη που για τους περισσότερους είναι συνδεδεμένη με καλόγερους του Μεσαίωνα, έφθασε στο απόγειό της την αυγή της Αναγέννησης στον Βορρά, στην αυλή της Βουργουνδίας, ένα περιβάλλον εντελώς διαφορετικό, από αισθητική και όχι μόνο άποψη, από τις μεσαιωνικές μονές.
Διαλυομένων των συμβατικών τούτων προσλήψεων αναδύεται μια αποκάλυψη που λέγεται Φλάνδρα. Πέρα από τα γραπτά του Βαζάρι με τον Ουτσέλο να ψελλίζει για τις ομορφιές της προοπτικής, ενώ η γυναίκα του τον καλούσε στο κρεβάτι και τον Φρα Φίλιπο Λίπι, τον ηδονόφιλο που ήθελε να έχει όποια γυναίκα του γυάλιζε, οι Φλαμανδοί ζωγράφοι μένουν σαν σιωπηλές, σκιώδεις φυσιογνωμίες πίσω από τα σκουρόχρωμα τρίπτυχα και πορτρέτα τους. Οι Βαν Αϊκ με τα γαλήνια χρώματά τους, οι Μπρίγκελ με τις χωριάτικες βακχείες τους και ο Ιερώνυμος Μπος με τις εξωπραγματικές, κολασμένες σκηνές του.
Ετσι, η τέχνη των χειρογράφων αυτών της έκθεσης που πολλά δεν έχουν παρουσιασθεί ποτέ δημόσια, αναφαίνεται ως η ανίδωτη τέχνη της ξεχασμένης Αναγέννησης. Σαν να ανακαλύφθηκε ξαφνικά ένας θησαυρός με έργα καλλιτεχνών που οι περισσότεροί τους δεν έχουν καν όνομα, αλλά προσδιορίζονται με κάποιους τίτλους τυπικούς, οι οποίοι έχουν περισσότερο να κάνουν με την ιστορία της τέχνης παρά με ανθρώπινα πλάσματα? όπως: ο Βιεννέζος τεχνίτης της Παναγίας της Βουργουνδίας, ο τεχνίτης των ηθικών πραγματειών ή ο τεχνίτης του Πρώτου Βιβλίου των Προσευχών του Μαξιμιλιανού.
Οι εικόνες που ζωγραφίζουν οι τεχνίτες αυτοί (ο όρος καλλιτέχνης ήταν αδόκιμος τότε) είναι οικείες όσο και ξένες. Συνυπάρχουν στον κόσμο των κλασικών φλαμανδικών τριπτύχων, έναν κόσμο διάφανο και εξωπραγματικό, όπου η Ιερουσαλήμ έχει υψηλώροφα κτίρια με καμινάδες, ο Σαμψών συντρίβει το λιοντάρι μπροστά σε μια καλύβα που μοιάζει να προέρχεται από το παραμύθι του Χένζελ και της Γκρέτελ και ο Δαυίδ παλεύει με μια μαλλιαρή γερμανική αρκούδα μπροστά στα μάτια ενός έκθαμβου τεριέ από το Γιορκσάιρ.
Στο φόντο δεν υψώνονται λιόδεντρα, αλλά κωνοφόρα δέντρα. Δεν υπάρχει όμως η δραματικότητα των κλασικών φλαμανδικών τρίπτυχων με τους ερημίτες και τους προσκυνητές, τους προφήτες, τους πατριάρχες, τους επισκόπους και τους εξομολογητές. Υπάρχει μια βιωμένη, καθημερινή ζωή. Περισσότερο μέσα από τα μικρά έργα αυτά καταλαβαίνει κανείς τη ζωή του ανθρώπου που τα έκαναν και του κόσμου της εποχής τους, παρά από τα μεγάλα τρίπτυχα.
Φαντασμαγορία του έρωτα
Κυρίως την αυλική ζωή. Οταν σηκώνεται η αυλαία της έκθεσης, μέσα του 15ου αιώνα, ζούσε ακόμη ο κόσμος των ιπποτών, των κυριών, των αγώνων, των κονταρομαχιών και των περιτοιχισμένων κήπων. Το ωραιότερο χειρόγραφο της έκθεσης είναι το αντίγραφο της Βρετανικής Βιβλιοθήκης, του «Ρομάντσου του Ρόδου» – η μεγάλη, μεσαιωνική αλληγορία για τη χαρά του έρωτα και τον πόνο του ανανταπόδοτου έρωτα. Είναι μια φαντασμαγορική σειρά εικόνων, με άνδρες με μυτερά υποδήματα που ερωτροπούν ανάμεσα σε κρήνες και τις μυριστικές πορτοκαλιές του Κήπου του Ερωτα, ενώ αρπιστές αρπίζουν άρπες και οι γυναίκες χορεύουν μες στα μακριά κυματιστά φορέματά τους.
Ανθηση του τέλους
Ηταν το απόγειο μιας τέχνης, που ταυτόχρονα έδυε. Στα παλιά, μεσαιωνικά θέματα και στις παραδοσιακές, μεσαιωνικές φόρμες, φυσάει ένας νέος άνεμος ουμανισμού και ανήσυχης εκφραστικότητας – ορισμένες εικόνες απηχούν έναν έρωτα γεωμετρίας που θυμίζει Ουτσέλο. Στο μέλλον βρίσκονται ο Μπος και οι Μπρίγκελ, οι οποίοι καθώς δείχνει η έκθεση, πολλά ωφελήθηκαν, αντλώντας τόσο ιδέες όσο και θέματα από την ξεχασμένη τέχνη των εικονογραφημένων βιβλίων.