Μοιάζει με ψέμα, όμως το «γιαπί» του Ψυχικού είναι σήμερα ένα λαμπρό νέο κτίριο. Τα Γενικά Αρχεία του Κράτους (ΓΑΚ) στεγάστηκαν επιτέλους στο κτίριο για το οποίο προορίζονταν, ήδη, από τα τέλη της δεκαετίας του ΄70, σε μία στέγη που εξωτερικά ακτινοβολεί τη λάμψη του λευκού μαρμάρου Διονύσου και που εσωτερικά συνδυάζει τον ορθολογισμό και την προηγμένη τεχνολογία.
Η Ελλάδα, αν και έχει σχετικό νόμο ήδη από το 1914 που προβλέπει στέγαση των Γενικών Αρχείων του Κράτους, μόλις το 2003 εδέησε να ανταποκριθεί στη στοιχειώδη υποχρέωση κάθε κρατικής οντότητας που διέπεται από τις δυτικές αξίες του Διαφωτισμού. Το κτίριο των ΓΑΚ συμβολίζει σήμερα την εκ των υστέρων έμπρακτη αποδοχή εκ μέρους της ελληνικής πολιτείας εκείνων των αξιών που ορίζουν τις υποχρεώσεις του κράτους έναντι της μνήμης και της έρευνας, του παρελθόντος, δηλαδή, και του μέλλοντος.
Στιλπνή καθαρότητα
Μία αύρα νεωτερικότητας τυλίγει τον επισκέπτη στο κτίριο των ΓΑΚ. H στιλπνή καθαρότητα που αναδίδει το λευκό μάρμαρο, ο στιβαρός μοντερνισμός της φόρμας, η αντίθεση του λευκού των όψεων με το πράσινο της χλόης (μιας ξεχασμένης σήμερα αισθητικής μνείας της μεταπολεμικής γλώσσας), η μνημειακότητα της αρχιτεκτονικής που ενισχύεται από την κλίση του εδάφους, δημιουργούν κατάλληλο κλίμα προσέγγισης σε ένα δημόσιο κτίριο υψηλής σημασίας.
Πολλοί θα θυμούνται ότι το κτίριο που σήμερα ετοιμάζεται να γυρίσει μια νέα σελίδα στον τομέα της ιστορικής έρευνας στην Ελλάδα, υπήρξε ένας σκελετός από μπετόν για πολλά χρόνια. Εμελλε να συμβολίζει την αναποφασιστικότητα και την αμηχανία του ελληνικού κράτους απέναντι στην εξορθολογισμένη μνήμη και τη διαχείρισή της και να υπενθυμίζει διαρκώς την εθνική υπανάπτυξη σε ό,τι αφορά την οργάνωση αρχείων και την έρευνα που προκύπτει από τη μελέτη τους.
Με έντονα συμβολική συνεπώς διάσταση αρχίζει τη νέα ζωή του το κτίριο των Γενικών Αρχείων του Κράτους, το οποίο ετοιμάζεται να μετατρέψει σε πλεονέκτημα την επί δεκαετίες υστέρηση. Αυτό πολύ απλά σημαίνει ότι η αβελτηρία του παρελθόντος οδηγεί πλέον την απευθείας στέγαση των ΓΑΚ σε ένα σύγχρονο κτίριο ειδικά σχεδιασμένο για ανάλογη χρήση σε αντίθεση με πολλά από τα ιστορικής αρχιτεκτονικής μνημειώδη κτίρια άλλων ευρωπαϊκών κρατών που διαρκώς καλούνται να αναπροσαρμόζουν τη λειτουργικότητά τους.
Από το 1977…
Το κτίριο που αντικρίζει κανείς σήμερα στο Ψυχικό (πάνω από την πρεσβεία του Ισραήλ και το μαιευτήριο «Λητώ») είναι το αποτέλεσμα του Πανελλήνιου Αρχιτεκτονικού Διαγωνισμού που είχε προκηρυχθεί το 1977 μετά την παραχώρηση από το Δημόσιο οικοπέδου επτά στρεμμάτων στο Ψυχικό (Μουσών, Δάφνης και Χλόης) ώστε να αξιοποιηθεί η δωρέα των 40 εκατομμυρίων δραχμών εκ μέρους του Πρόδρομου Μποδοσάκη – Αθανασιάδη. Το πρώτο βραβείο στον διαγωνισμό είχαν κερδίσει τέσσερις νέοι, τότε, αρχιτέκτονες, οι Δ. Δακανάλης, Σ. Μπουμπιώτης, A. Τσιγκούνης και X. Φλώρος, που εκπόνησαν στη συνέχεια την πλήρη αρχιτεκτονική μελέτη. Το κτίριο, όμως, αν και έλαβε οικοδομική άδεια το 1982 και έως το το 1984 είχε ολοκληρωθεί η πρώτη εργολαβία, έμεινε ημιτελές για πάνω από 12 χρόνια. Το θλιβερό γιαπί του Ψυχικού ήταν μία διαρκής υπενθύμιση για τον τρόπο με τον οποίο διαχειριζόταν το ελληνικό κράτος το δημόσιο χρήμα αλλά και τον τρόπο με τον οποίον αντιλαμβανόταν τις προτεραιότητες.
Σήμερα, όλα αυτά μοιάζουν να ανήκουν οριστικά στο παρελθόν. Με μία νέα δωρεά του Ιδρύματος Μποδοσάκη, τα ΓΑΚ στεγάστηκαν επιτέλους. Το 1995, ο Οργανισμός Σχολικών Κτιρίων δημοπράτησε το έργο που ολοκληρώθηκε στα τέλη του 2003. Το 2004 θα είναι το πρώτο έτος πλήρους λειτουργίας των Αρχείων στη νέα στέγη και ταυτόχρονα θα είναι η πρώτη φορά που έγγραφα υψίστης σημασίας θα μπορούν να μελετηθούν από τους ερευνητές κάτω από ιδανικές συνθήκες. Το πρόσφατο παρελθόν με τα πεταμένα σε αποθήκες αρχεία όλοι θέλουν το ξεχάσουν. Πρώτος απ’ όλους ο διευθυντής των ΓΑΚ, Γιώργος Γιαννακόπουλος που ευελπιστεί να γίνει κατανοητή από την κοινωνία η σημασία των ΓΑΚ. Λίγοι, ενδεχομένως, γνωρίζουν ότι στα Γενικά Αρχεία του Κράτους φυλάσσονται όλα τα έγγραφα που έχουν σχέση με το κράτος, από τα αρχεία του Αγώνα του 1821 ως τα αρχεία του υπουργείου Δικαιοσύνης με όλες τις αποφάσεις ποινικών δικαστηρίων από το 1826 έως σήμερα.
Κατάβαση στα άδυτα
Επιπλέον, όλα τα κρατικά αρχεία από τον Καποδίστρια και μετά, χειρόγραφοι κώδικες, αρχιτεκτονικά σχέδια, χάρτες, χαρακτικά και φωτογραφίες, που δηλώνουν την πορεία της Ελλάδας ώς σύγχρονο ευρωπαϊκό κράτος από τον 19ο αιώνα έως σήμερα, βρίσκονται φυλαγμένα σε υψηλών προδιαγραφών αίθουσες.
Μας ξεναγεί, ο Χρήστος Φλώρος, ένας από τους τέσσερις αρχιτέκτονες της ομάδας που είχε κερδίσει τον διαγωνισμό πριν από 27 χρόνια. Απόφοιτοι και οι τέσσερις της Αρχιτεκτονικής Σχολής το 1973, εφάρμοσαν τις αρχές του μοντερνισμού της δεκαετίας του 1970, που σήμερα μοιάζουν περισσότερο παρά ποτέ καλοδεχούμενες καθώς μοιάζουν ανέγγιχτες από την κακοφωνία του μεταμοντερνισμού.
Το κτίριο, με συνολικό εμβαδόν 6.500 τ.μ., απλώνεται κατά τα 2/3 υπογείως. Μόνο το 1/3 αντικρίζει ο περαστικός ή ο επισκέπτης του κτιρίου καθώς εισέρχεται σε αυτό. Πάνω από τη συμπαγή βάση, μοιάζουν να αιωρούνται οι υπέργειοι χώροι, οι προσπελάσιμοι από το κοινό. Ολα τα αρχεία βρίσκονται υπογείως σε χώρους εμβαδού 3.500 τ.μ. που υποδιαιρούνται σε 12 πυροδιαμερίσματα. Με εφαρμογή της πιο προηγμένης τεχνολογίας τα έγγραφα προστατεύονται όχι μόνον από την υγρασία και τα έντομα αλλά και από τυχόν τρομοκρατική επίθεση. Είναι πράγματι εντυπωσιακή η κατάβαση στα άδυτα των αδύτων των ΓΑΚ, όπου σε πλήρως αποστειρωμένες συνθήκες χειρουργείου φυλάσσεται η μνήμη του ελληνικού κράτους. Το κοινό ποτέ δεν θα δει αυτούς τους χώρους. Οσοι θέλουν να μελετήσουν έγγραφα ή μικροφίλμ μπορούν να κατευθυνθούν στο αναγνωστήριο και στη βιβλιοθήκη, που είναι ένας ιδιαίτερα φωτεινός και ευχάριστος χώρος που θυμίζει λίγο πανεπιστημιακή βιβλιοθήκη. Επισκέψιμες είναι επίσης οι αίθουσες σχεδίων και χαρτών, σεμιναρίων και διαλέξεων με εκθεσιακό χώρο, καθώς και το κυλικείο. Αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον παρουσιάζει ο τρόπος με τον οποίο διαχωρίζονται οι μη προσπελάσιμοι χώροι από τους επισκέψιμους χωρίς να διασπάται η συλλειτουργία όλων των χώρων.
Το κτίριο των ΓΑΚ είναι ένα νέο αρχιτεκτονικό απόκτημα της Αθήνας. Με ένα τρόπο καθαρό και δυναμικό, με γλώσσα εύληπτη και ορθολογική, έρχεται να συμβολίσει μία νέα εποχή για την αρχειακή έρευνα στην Ελλάδα και να ανταποκριθεί σε αυτόν τον σκοπό. Είναι ένα κτίριο που όσο εξωτερικά είναι στιβαρό, λιτό, με μεγάλες λευκές επιφάνειες, τόσο εσωτερικά είναι ένας πολυδαίδαλος οργανισμός με υπόγειες διαδρομές και ανισοϋψή περάσματα. Είναι το πρώτο κτίριο στην Ελλάδα και ένα από τα ελάχιστα στον κόσμο που μελετήθηκαν για να στεγάσουν τα Γενικά Αρχεία ενός κράτους.
Αναλογισμοί ενός δημιουργού
Οταν σχεδιάζεις ένα έργο στα 28 σου χρόνια και ολοκληρώνεται στα 54 σου, αναλογίζεσαι τι συνέβη αυτό το τέταρτο του αιώνα:
Κανονισμοί. H χώρα μας απέκτησε Κανονισμό Πυροπροστασίας Κτιρίων το 1988 και Κτιριοδομικό Κανονισμό το 1989. Ομως, αντίστοιχοι κανονισμοί προϋπήρχαν στις ανεπτυγμένες χώρες, βασισμένοι στα ίδια δεδομένα (ανθρώπινη φυσιολογία και φυσική των κτιρίων) και τους είχαμε ήδη εφαρμόσει στην αρχιτεκτονική σύνθεση του κτιρίου. Τεχνολογία H/M εγκαταστάσεων. H τεχνολογία που εφαρμόζεται στις H/M εγκαταστάσεις των κτιρίων είχε σημαντική εξέλιξη (με την εφαρμογή της πληροφορικής και τεχνολογιών φιλικών προς το περιβάλλον και τον άνθρωπο).
Ομως, το κτίριο είχε σχεδιαστεί με τη βρετανική προσέγγιση loose fit (με όροφο εγκαταστάσεων, υπερδιαστασιολογημένο κεντρικό shaft κ.λπ.) ώστε δεν αντιστοιχεί μονοδιάστατα σε συγκεκριμένες εγκαταστάσεις, αλλά επιτρέπει την ανεμπόδιστη διέλευση οποιωνδήποτε δικτύων. Ετσι μπόρεσαν να ενταχθούν νέες H/M εγκαταστάσεις σε κτίριο όπου είχαν κατασκευαστεί το οπλισμένο σκυρόδεμα και οι πλινθοδομές, χωρίς να απαιτηθούν οικοδομικές μεταβολές. Μορφολογία. Εφαρμόσαμε τις αρχές του μοντερνισμού που είχαμε διδαχθεί στην Αρχιτεκτονική Σχολή του ΕΜΠ απ’ όπου αποφοιτήσαμε το 1973. Μετά γεννήθηκε ο μεταμοντερνισμός και στη χώρα μας εφαρμόστηκε η χειρότερη εκδοχή του, αφού το χιούμορ αντικαταστάθηκε από σοβαροφάνεια, και φάνηκε η ευτέλειά του, καθώς οι σκηνογραφίες του κλασικού έχουν δίπλα τους τον αυθεντικό Παρθενώνα.
Ομως, το κτίριο αρνιόταν να γεννηθεί στα χρόνια του μεταμοντερνισμού και άργησε και γεννήθηκε 309μηνίτικο, τώρα που ο μεταμοντερνισμός έχει καταχωρισθεί στην ιστορία της αρχιτεκτονικής σαν ένα παροδικό κίνημα που δεν μπόρεσε να αλλοιώσει τη φυσιολογική εξέλιξη του μοντερνισμού.