Πέπη Ρηγοπούλου: «Το σώμα – Ικεσία και Σιωπή»
Εκδ. «Πλέθρον», σελ. 600
T ο σώμα, η υλική υπόσταση του ανθρώπου, σε αντιδιαστολή με την ψυχή και το πνεύμα, αποτελεί στην εποχή μας έννοια και πραγματικότητα πολυσυζητημένη και ιδιαίτερα προβεβλημένη. Εμφανίζεται καθημερινά στην πραγματικότητά μας, άλλοτε γυμνό ή ημίγυμνο, άλλοτε αθώο ή προκλητικό. Χρησιμοποιείται σχεδόν κατά κόρον από τη διαφήμιση, τα media, τη μόδα, την τέχνη. Παρ’ όλα αυτά αποτελεί μια οντότητα με πολλαπλές όψεις, πολλές από τις οποίες μάς είναι σχεδόν άγνωστες. Αυτή ακριβώς η πολλαπλότητα του σώματος, όπως μας παραδίδεται στην εικαστική, στην κινηματογραφική ή στη λογοτεχνική μορφή της ή ακόμη αυτή που προβάλλεται μέσα από την παράδοση διαφορετικών πολιτισμών, τίθεται στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος της Πέπης Ρηγοπούλου και του καινούργιου της βιβλίου με τίτλο «Το σώμα – Ικεσία και Σιωπή», που πρόσφατα κυκλοφόρησε.
Μέσα από τις σελίδες του βιβλίου παρελαύουν εικόνες γυμνών και ντυμένων σωμάτων, γυναίκες με μανδήλες, τσαντόρ ή μπούργκες. Γυναίκες που κυκλοφορούν γυμνές σε ένα χαρέμι, σε μία από τις χώρες της Ανατολής. Ας σημειωθεί ότι η έρευνα της Ρηγοπούλου επεκτείνεται ώς τα ερωτικά συμπλέγματα της Ινδίας, τις γυναίκες της Μέσης και της Απω Ανατολής, εξετάζει τον διαφορετικό τρόπο που αντιμετωπίζεται το γυναικείο σώμα στο Ιράκ, στη Σαουδική Αραβία και στο Ιράν. Δίπλα σ’ αυτές τις εικόνες αντιπαρατίθενται δεκάδες άλλες, γνωστές και άγνωστες, που προέρχονται από τον δυτικό πολιτισμό, οι οποίες δίνουν το μέγεθος της χρήσης του σώματος από καλλιτέχνες και μη, συχνά άναρχα τοποθετημένες, ανάλογα με τη διάθεση των σύγχρονων media. Κι αυτό είναι από τα πλέον ενδιαφέροντα στοιχεία του βιβλίου.
Πολυπολιτισμική αναφορά
Η Πέπη Ρηγοπούλου, αξιοποιώντας την εμπειρία της όχι μόνο στην ιστορία της τέχνης αλλά και στον τομέα των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας (διδάσκει στο αντίστοιχο τμήμα του Παντείου Πανεπιστημίου), επιχειρεί μια πολυπολιτισμική αναφορά πάνω στην έννοια του σώματος. Με πυκνό αλλά και εξονυχιστικό τρόπο εξετάζει τη λειτουργία αλλά και την αντιμετώπιση του σώματος στις διάφορες πολιτιστικές περιόδους, αυτές που καθόρισαν την Ιστορία του Ανθρώπου.
Αναφέρεται αναλυτικά στον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό (από τον Πλάτωνα έως και τον Επίκουρο), στον ρωμαϊκό, στην Αναγέννηση (το γυμνό σώμα αντιπροσώπευε τότε το άγριο, το αλλότριο αλλά και το μύχιο), στη Ρομαντική Περίοδο του 19ου αιώνα, αλλά και στις πρωτοπορίες που εμφανίστηκαν στις αρχές του 20ού που αντιμετωπίζουν το ανθρώπινο σώμα με εντελώς διαφορετική οπτική, δίνοντας το προβάδισμα κυρίως στην επιθυμία. Επιπλέον, εξετάζεται το ιστορικό πλαίσιο μέσα στο οποίο το γυμνό σώμα ενδύθηκε, πώς επηρεάστηκε τελικά από το ένδυμα, αλλά και τον ρόλο που έπαιξαν σ’ αυτό τόσο ο χριστιανισμός όσο και το γενικότερο θρησκευτικό συναίσθημα. H συγγραφέας δεν παραλείπει, επίσης, να παραθέσει την άποψη των ψυχαναλυτών για το σώμα και τις περιπέτειές του ανά τους αιώνες, αυτών που ώς ένα βαθμό καθόρισαν και τις σύγχρονες κοινωνίες: Φρόιντ, Βίννικοτ, Λακάν, Κλάιν, Κρίστιεβα. Πόσο όμως επηρέασε η ψυχανάλυση τη γυναικεία δημιουργία; Αυτό είναι ένα άλλο κεφάλαιο που ερευνά η συγγραφέας, αντλώντας παραδείγματα από την τέχνη, τη ζωγραφική ή άλλες μορφές της, όπως η body art, η performance, το happening και η video art, οι οποίες έδωσαν τη δυνατότητα σε πολλές γυναίκες δημιουργούς να εκφράσουν τα οράματά τους που συχνά ήταν άμεσα συνδεδεμένα με το ίδιο το σώμα τους. Στην αφετηρία αυτής της οπτικής η Πέπη Ρηγοπούλου τοποθετεί την περίφημη Φρίντα Κάλο, που από τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα επιδιώκει μέσα από τη ζωγραφική της να συνθέσει μια βιογραφία του σώματος, η οποία μάλιστα χρησιμοποίησε ως μοντέλο το ίδιο το κορμί της. Καθώς προχωρεί η συγγραφέας στην ανάλυσή της, διαπιστώνουμε, ότι το βιογραφικό στοιχείο που καθορίζει πολλά από τα έργα γυναικών κυρίως δημιουργών, εξαφανίζεται σιγά – σιγά από τον φορμαλισμό και τις παραφυάδες του. Αργότερα επανεμφανίζεται ως ιδεολογικό, πολιτιστικό και ιστορικό ντοκουμέντο, καθοριστικό στοιχείο μιας εποχής. Ωστόσο, η συγγραφέας δεν περιορίζεται μόνο στη φεμινιστική τέχνη, αλλά επεκτείνει την έρευνά της μέχρι και το πεδίο των γυναικείων σπουδών πάνω στην τέχνη, που δίνουν κι αυτές μια συμληρωματική εικόνα της γυναικείας ματιάς, τουλάχιστον ως προς την ερμηνεία της.
Στο σελιλόιντ
Αναζητώντας ακόμη η Ρηγοπούλου την εικόνα του σώματος (το σώμα είναι εικόνα), διαπιστώνει ότι αυτή λειτουργεί ως εύρημα για εκείνον που τη βιώνει, τη φαντασιώνει, την κρίνει ή την μεταδίδει. Το σώμα παίζει ακόμη ρόλο ταυτότητας, μπορεί να είναι ανινιγματικό και αποκαλυπτικό ταυτόχρονα, να λειτουργεί ως σύμβολο και σαν τέτοιο να χρησιμοποιείται είτε από τη λογοτεχνία είτε από τον κινηματογράφο. Αφού παραθέτει ενδεικτικά λογοτεχνικά έργα που εμπνέονται από το σώμα, κάνει αναφορές στους σκηνοθέτες Ρενέ, Μπέργκμαν, Ροσελίνι, Παζολίνι και Γκρηναγουαίη, που το μετέφεραν στο σελιλόιντ στη διάρκεια του 20ού αιώνα. Δεν είναι τυχαίο ότι οι συγκεκριμένοι δημιουργοί είδαν το σώμα να εμπλέκεται με τις έννοιες πολιτισμός και πόλη, να διαλέγεται μαζί τους και να αποκτά μιαν άλλη πιο πραγματική και οικεία διάσταση.
Το υλικό που καταγράφεται στο βιβλίο της Πέπης Ρηγοπούλου είναι πραγματικά ανεξάντλητο. Αυτό το καθιστά χρήσιμο εργαλείο, όχι μόνο γι’ αυτούς που ασχολούνται με την τέχνη, αλλά και σε κάθε αναγνώστη που ενδιαφέρεται να ανακαλύψει την πολλαπλότητα των εικόνων αλλά και της σημασίας τους ως προς το σώμα? το τόσο γνωστό, αλλά ταυτόχρονα και τόσο άγνωστο.