Greece and The Balkans Identities, Perceptions and Cultural Encounters since the Enlightment (συλλογή μελετών υπό την επιμέλεια του Δημήτρη Τζιόβα), εκδ. Ashgate Press, 2003
«H Ελλάδα και τα Βαλκάνια»: αυτός είναι ο συμβατικός τίτλος μιας αντισυμβατικής συλλογής μελετών, της οποίας ο υπότιτλος, «Ταυτότητες, αντιλήψεις και πολιτιστικές συναντήσεις από την εποχή του Διαφωτισμού», περιγράφει καλύτερα το περιεχόμενό της. Αρετές του βιβλίου η επιστημονική ακρίβεια, η εστίαση σε πολυσύνθετα θέματα και η ευρύτητα της ιστορικής κατόπτευσης. Παρότι δεν αποτελεί την πιο εύκολη εισαγωγή στην περιοχή και στους δεσμούς της Ελλάδας μ’ αυτήν, προσφέρει πλούσιο κοίτασμα γνώσης σε όσους επιθυμούν να σκάψουν.
Θεματική διάταξη
Η συλλογή ξεκινά με ένα κεφάλαιο για τα προ-νεωτερικά Βαλκάνια και τελειώνει με τη δεκαετία του ’90 και την τρέχουσα πραγματικότητα. Ωστόσο, η διάταξη των κειμένων είναι περισσότερο θεματική παρά χρονολογική. Τα 18 κεφάλαια καλύπτουν ευρύ φάσμα θεμάτων, από τις εθνοτικές ταυτότητες και τις εθνικές αντιλήψεις ώς τον πολιτιστικό διάλογο, τη μουσική, τη γλωσσολογία και τις λογοτεχνικές αφηγήσεις. Το βιβλίο χρησιμοποιεί τη μεταβαλλόμενη πολιτική πραγματικότητα της περιοχής περισσότερο ως φόντο παρά ως ένα (δυσάρεστα οικείο) κεντρικό θέμα.
Η Ελλάδα έχει αντιπροσωπεύσει για πολύ καιρό την πύλη της περιοχής προς τη Δύση και την Ευρώπη, μέσα από τη γλώσσα της που κέρδισε την εύνοια των μορφωμένων τάξεων και τον ολοένα και σαφέστερο δυτικό πολιτικοοικονομικό προσανατολισμό της. Εξαιτίας αυτού, το ανανεωμένο ενδιαφέρον της Ελλάδας για τη δική της «αυλή», όπως γράφει ο επιμελητής της συλλογής, Δημήτρης Τζιόβας, στη διαυγέστατη εισαγωγή του, «φαίνεται να ξεπηδά περισσότερο από μια αίσθηση υπεροχής παρά από αλληλεγγύη». H Ελλάδα διαθέτει τη μοναδική κλασική της κληρονομιά για να αντισταθμίζει τους μεταγενέστερους δεσμούς της Βυζαντινής περιόδου. Ωστόσο, η κοινή ορθόδοξη πίστη στη διάρκεια της οθωμανικής κυριαρχίας ένωσε με ισχυρούς δεσμούς την περιοχή, η οποία περιγραφόταν παλαιότερα με προεθνικούς χαρακτηρισμούς, όπως «ευρωπαϊκή Τουρκία» – ο όρος «Βαλκάνια» χρονολογείται μόλις από τον 19ο αιώνα.
Το βιβλίο εστιάζει στην περίοδο μετά τον Διαφωτισμό και στις πολιτιστικές αλληλεπιδράσεις που αναπτύχθηκαν ακόμη και κατά τη διάρκεια των εθνικών και ιδεολογικών εξεγέρσεων των τελευταίων δύο αιώνων. Τι έχει απομείνει από αυτές τις αλληλεπιδράσεις τώρα που το πολιτικό σκηνικό έχει αλλάξει;
Στην αναζήτηση απαντήσεων, το βιβλίο προχωράει σε βάθος. Το διερευνητικό δοκίμιο του Πασχάλη Κιτρομηλίδη πάνω στις συγγένειες και τις ταυτότητες ακολουθείται από τη μελέτη του Ρέιμοντ Ντέτρεζ για τις ελληνο-βουλγαρικές σχέσεις κατά την προεθνική περίοδο. Στο δεύτερο μέρος, ο Γιόχαν Στράους (απλή συνωνυμία!) μιλάει με κύρος για την ελληνική επιρροή στην οθωμανική πολιτιστική ιστορία. O Δημήτρης Λιβάνιος περιγράφει με ζωηρότητα την εικόνα των Βαλκανίων στην ελληνική ιστορική φαντασία («Χριστιανοί, ήρωες και βάρβαροι»). O Γεράσιμος Αυγουστίνος εξετάζει τις ελληνο-βαλκανικές σχέσεις κατά τον Μεσοπόλεμο μέσα από τα κείμενα επιλεγμένων Ελλήνων συγγραφέων, δίνοντας έμφαση στην αντιφατική φύση των συλλογικών συνειδήσεων.
Θρησκευτικά θέματα
Στο τρίτο μέρος, ο K. E. Φλέμινγκ και ο Εγιάλ Γκίνιο ασχολούνται με θρησκευτικά θέματα: ο πρώτος φέρνοντας σε αντιπαράθεση τις εμπειρίες δύο Εβραίων ραβίνων, που ο ένας έζησε στην Κρήτη και ο άλλος στο Σεράγεβο, και ο δεύτερος εστιάζοντας στη Θεσσαλονίκη του 18ου αιώνα και στη (παραμελημένη συχνά) σημασία της για τη μουσουλμανική κουλτούρα. H Νταϊάνα Γουάρντλ διερευνά τη σαρακατσάνικη κουλτούρα -«πέντε πρόσωπα, ένας λαός»- διαμέσου των παραδοσιακών ενδυμασιών της.
Στο τέταρτο μέρος του βιβλίου, που φέρει τον τίτλο «Πολιτιστικοί διάλογοι και σταυροδρόμια», εξετάζονται μεταφορικές όσο και φυσικές διασυνδέσεις. H Μαρία Λόπεθ Βιλιάλμπα ασχολείται με το σημαντικό εγχείρημα του Ρήγα Φεραίου Βελεστινλή, την προσπάθειά του να εισαγάγει τις ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης μέσω μιας «νέας πολιτικής συνταγματικής χάρτας» και να προσφέρει έναν «ιδεολογικό χάρτη» στην περιοχή. H Ολγα Αυγουστίνου εστιάζει στις γέφυρες των Βαλκανίων, όπου «η γέφυρα προβάλλει τόσο σαν φυσικός σηματοδότης όσο και σαν μεταφορικό σχήμα, που ζευγνύει το ρήγμα χωρίς να το κλείνει». H Ελλη Σκοπετέα εξετάζει την έννοια του «σταυροδρομιού», παρατηρώντας ότι ενώ τα Βαλκάνια αρχικά «αποδόθηκαν» στην Ανατολή από τους Δυτικούς, τελικά έγιναν μια «αυτοσχέδια συνοριακή περιοχή» μεταξύ Ανατολής και Δύσης.
Μουσικές αλληλεπιδράσεις
Το πέμπτο μέρος του βιβλίου έχει τρία κεφάλαια για τις μουσικές αλληλεπιδράσεις από τον 18ο αιώνα έως σήμερα, γραμμένα από τον Τζον Πλεμμένο, τον Βασίλη Νιτσιάκο, τον Κωνσταντίνο Μάντζο και τον Κρις Ουίλιαμς. Το έκτο μέρος αναφέρεται σε λογοτεχνικά και γλωσσολογικά θέματα. O Μπράιαν Τζόζεφ υποστηρίζει ότι η σύγχρονη ελληνική γλώσσα εχει επηρεαστεί περισσότερο (στη δομή και όχι μόνο στο λεξιλόγιο) από βαλκανικές παρά από δυτικές αλληλεπιδράσεις. O Γιάννης Καραβίδας και η Γεωργία Φαρίνου-Μαλαματάρη βλέπουν την περιοχή μέσα από τη σκοπιά του σουρεαλιστή ποιητή και ζωγράφου Νίκου Εγγονόπουλου και μέσα από τη σύγχρονη ελληνική πεζογραφία.
Στο αιχμηρό τελικό κεφάλαιο, ο Βασίλης Λαμπρόπουλος υποστηρίζει ότι ο όρος «Βαλκάνια» δεν είναι απλώς υποτιμητικός -μια περιοχή στην οποία «κανένας δεν παραδέχεται ότι ανήκει αλλά πιστεύει ότι ανήκουν όλοι οι άλλοι»- αλλά και στείρος. Μπορούμε να αναφερθούμε στη «βαλκανοποίηση» ως έναν (βίαιο) πολιτικό κατακερματισμό, αλλά όχι στη «βαλκανικότητα»? δεν υπάρχει «βαλκανική θεωρία» μεταφράσιμη σε άλλα συμφραζόμενα. «Με αυτή την έννοια», λέει, «δεν υπάρχει τίποτα να πεις για τα Βαλκάνια, εκτός, προφανώς, από το πόσο πεισματικά, αυτοκαταστροφικά και αμίμητα «βαλκανικά» είναι».
Είναι ένα κάπως παράφωνο τέλος για ένα βιβλίο που δεν είναι γραμμένο με πολεμικό ύφος. Δείχνει, ωστόσο, τη ρευστότητα που χαρακτηρίζει ακόμα την ταυτότητα της περιοχής και τους δεσμούς της Ελλάδας μ’ αυτήν. H διαδικασία της διαμόρφωσης των σχέσεων βρίσκεται ακόμα σε κίνηση – μόνο που η Ελλάδα δεν είναι πλέον το μοναδικό παράθυρο των Βαλκανίων προς τη Δύση. H επέκταση της Ευρωπαϊκής Ενωσης και τα συνεχιζόμενα ανοίγματα των ΗΠΑ έχουν φροντίσει γι’ αυτό.