H έκθεση «Μπος και Μπρίγκελ. Εφευρέσεις, αινίγματα και παραλλαγές», στην Εθνική Πινακοθήκη του Λονδίνου, είναι ένα από τα σπάνια εκείνα γεγονότα που, αποκαλύπτοντας μπροστά στα μάτια του θεατή μια τεράστια, οπερατική φαντασμαγορία φρίκης, πολύ μακρινή και πολύ κοντινή, εωσφορική όσο και ανθρώπινη, δίνουν το υλικό και την αφορμή για πολύ γόνιμη σκέψη. Αυτό το πλάτεμα της ευαισθησίας και της σκέψης είναι το ανώτερο που μπορεί να κάνει η τέχνη. Ακόμη και όταν αποφεύγεται να κοιταχθεί κατάματα. Ενα παράδειγμα η «Σφαγή των αθώων» του Μπρίγκελ που συμπεριλαμβάνεται στην έκθεση. Σε ένα χιονοσκέπαστο τοπίο, στρατιώτες εισβάλλουν και σφαγιάζουν ένα χωριό. Ηταν σταλμένοι από τον Φίλιππο B΄ της Ισπανίας για να τιμωρήσουν τους αιρετικούς, στην ουσία για να δείξουν τι μπορούν να πάθουν οι εξεγερμένες επαρχίες της Αυτοκρατορίας. Οι ένοπλοι καβαλάρηδες είναι μια μαύρη μάζα στο φόντο του άσπρου χιονιού και περιμένουν απειλητικά για να αποτελειώσουν αυτό που άρχισαν οι πεζικάριοι, σπάζοντας τις πόρτες των σπιτιών κι οδηγώντας με τη βία τους κατοικους στην πλατεία του χωριού. Γυναίκες ριγμένες στο χιόνι, κλαίνε. Ενας άνδρας πεσμένος στα γόνατα ικετεύει τους έφιππους αξιωματικούς που φαίνονται να το διασκεδάζουν. Βρέφη -οι αθώοι- πετιούνται εδώ κι εκεί, σφάζονται μέσα στις οιμωγές των μανάδων τους. Κάποτε, ένας παλιός κάτοχος του πίνακα που σήμερα ανήκει στη Βασιλική Συλλογή στο Χάμπτον Κορτ, τόσο αλαφιασμένος από το θέαμα, είχε ζητήσει να αντικατασταθούν τα βρέφη, με δεμάτια και ζώα. Μια μεταμόρφωση που έδειξε την αλήθεια του έργου ακριβώς επειδή ο κάτοχός του απέστρεψε το βλέμμα από αυτήν. Και η αλήθεια είναι η βίαιη καταστολή από τους Ισπανούς, της επανάστασης των Προτεσταντών των Κάτω Χωρών, στον ύστερο 16ο αιώνα. H ιστορική αλήθεια? η καλλιτεχνική, μιλάει για τη βία παντού και πάντα με μόνο τα όπλα να διαφέρουν. Το νήμα που συνθέτει τα έργα του Μπρίγκελ με τα έργα του Μπος στην έκθεση αυτή, είναι πόσο η τέχνη του πρώτου επηρεάστηκε από τους μακάβριους χορούς του δευτέρου. O Μπρίγκελ είναι οφθαλμοφανώς επηρεασμένος, καθώς γράφει ο Τζόναθαν Τζόουνς στην «Γκάρντιαν», από την τέχνη του Ιερώνυμου Μπος. O Μπος ήταν και εξαιρετικά δημοφιλής και ο Μπρίγκελ ήταν ο μοναδικός επίγονος που μπορούσε να αναλάβει την κληρονομιά του Μπος, της σκληρής λοιδορίας της ανθρώπινης μωρίας. Αλλά μετασχηματίζοντάς τη με τη δική του φύση. Αναφορικά με την ανθρώπινη μωρία και τη δημοφιλία του Μπος, θα πρέπει να σημειωθεί ότι ο Ερασμος από το Ρότερνταμ, προεξάρχων ουμανιστής, στο βιβλίο του «Επαινος της μωρίας» του 1509 υποστήριξε ότι η αμυαλιά, η ασχήμια και το τρανταχτό γέλιο έχουν θέση στη ζωή, ίσως και στη θρησκεία. Τέτοια σκέψη μαζί και με τον μαγνητισμό που ασκούσαν οι εικόνες του Μπος και που δεν έχει σβήσει, βοηθούν στην κατανόηση της δημοτικότητας του Μπος στην Ευρώπη του 16ου αιώνα και έκτοτε.
Ο Μπος δημιουργούσε σχεδόν αποκλειστικά με τη φαντασία του. H πραγματικότητα, από την οποία αντλούσε η φαντασία του όπως του κάθε καλλιτέχνη, εκεί μέσα εξαφανίζεται. Σε αυτό μοιάζει με τον Λεονάρντο ντα Βίντσι, στα σχέδιά του. Το έργο του «O Χριστός λοιδορούμενος», με έναν ανθρώπινο Χριστό περιστοιχισμένο από φανταστικά, τερατώδη πλάσματα, μοιάζει πολύ με ένα σχέδιο του Ντα Βίντσι, με ένα σοφό ριγμένο ανάμεσα σε ηλίθιους (πιθανόν μια αυτοπεριγραφή). Οι δυο τους ποτέ δεν συναντήθηκαν.
Ο Μπρίγκελ είναι πιο γήινος, πιο προσγειωμένος, λιγότερο φανταστικός, πιο χθόνιος από τον προκάτοχό του. Και αυτός ζωγράφισε τη βία και τον πόλεμο. Το έργο του «O θρίαμβος του θανάτου» είναι ταυτόχρονα τέχνη και ιστορία. Σε ένα πανοραμικό τοπίο, ο στρατός του θανάτου εισβάλλει, απέραντος και ανίκητος. Χιλιάδες σκελετοί είναι συγκεντρωμένοι πίσω από ασπίδες στο σχήμα φερέτρου, κάτω από τις παντιέρες του θανάτου. Κάποιοι άνθρωποι αντιστέκονται αλλά μάταια. Στο βάθος πλοία καίγονται και ο σκοτεινός καπνός τους γεμίζει όλο σχεδόν το πάνω μέρος του πίνακα.
Ο πόλεμος, ο μοιραίος μεγάλος και οι τυχαίοι μικροί, είναι εμφανής όπως και η ιστορία, που απλώς αλλάζει εξωτερικά από εποχή σε εποχή. Είναι ο πίνακας που τον 20ό αιώνα ενέπνευσε τον Μπέρτολτ Μπρεχτ, όπως ένας άλλος πίνακας του Μπρίγκελ «H πτώση του Ικαρου», ενέπνευσε τον ποιητή Γ. X. Οντεν. Χρήμα, πόλεμος, θρησκεία, οι αφροσύνες που διαπνέουν τον ταραγμένο κόσμο του Μπρίγκελ είναι πανταχού παρούσες. Και αυτό το πανταχού παρόν αποτυπώνει ο Μπρίγκελ, αποτυπώνοντας τον τόπο και τον καιρό του.