Στο κάτω μέρος της εικόνας του Αρχαγγέλου Μιχαήλ που βρίσκεται στο εικονοστάσιο του ναού του Αγίου Γεωργίου των Ελλήνων στη Βενετία, πάνω από την πύλη του διακονικού, αποκαλύφθηκε πρόσφατα η υπογραφή του ονομαστού Κρητικού ζωγράφου του 16ου αιώνα, Μιχαήλ Δαμασκηνού. H υπογραφή «Ποίημα Μιχαήλου Δαμασκηνού» ήρθε στο φως από τη συντηρήτρια Ειρήνη Μπαλή κατά τη διάρκεια συντήρησης του ιδιόρρυθμου ψηλού τέμπλου της ορθόδοξης ελληνικής εκκλησίας στο Campo dei Creci. Οι εργασίες συντήρησης πραγματοποιούνται στον ναό από την αρχή του έτους με την επιχορήγηση του ιδρύματος Σταύρος Σ. Νιάρχος και τελούνται υπό την εποπτεία του Ευρωπαϊκού Κέντρου Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων και της διεύθυνσης Συντήρησης Αρχαιοτήτων του υπουργείου Πολιτισμού.
Ανυπόγραφα τα περισσότερα
Ο ζωγράφος Μιχαήλ Δαμασκηνός, μολονότι παρέμενε προσηλωμένος στη βυζαντινή εικονογραφία και τεχνική, επηρεάστηκε από την ευρωπαϊκή τέχνη της εποχής του. Εφτασε στην πόλη του Αγίου Μάρκου το 1574 μετά από πρόσκληση των Ελλήνων της αδελφότητας της Βενετίας που επιθυμούσαν να διακοσμήσουν τη νεόκτιστη εκκλησία τους, σύμφωνα με την ελληνορθόδοξη αγιογραφική παράδοση. Στο διάστημα της παραμονής του στη Βενετία διακόσμησε το μεγαλύτερο μέρος του εικονοστασίου και ζωγράφισε τους ιεράρχες της κόγχης και την Πρόθεση του Ιερού Βήματος. Τα περισσότερα έργα του είναι ανυπόγραφα.
Κατά τον Μανόλη Χατζηδάκη, ο οποίος συνέγραψε τον εξαίρετο κατάλογο των εικόνων του Μουσείου και του ναού του Αγίου Γεωργίου στη Βενετία, η απουσία της υπογραφής του ζωγράφου μπορεί να εξηγηθεί αν δεχθούμε είτε ότι ο Δαμασκηνός δεν είχε υπογράψει τις εικόνες που είχε φιλοτεχνήσει είτε ότι η υπογραφή του είχε επικαλυφθεί όταν στον 19ο αιώνα οι εικόνες του ναού επιδιορθώθηκαν. Παρατήρησε ακόμη ο Χατζηδάκης ότι αταξία επικρατεί στη σειρά με την οποία έχουν τοποθετηθεί οι εικόνες του Δωδεκαόρτου, ενώ αδικαιολόγητη είναι η παρουσία εκεί της εικόνας του Αρχάγγελου Μιχαήλ. Πιθανότατα ο Δαμασκηνός, σύμφωνα πάντα με τον Χατζηδάκη, να είχε φύγει από τη Βενετία, χωρίς να έχει περατώσει τις εργασίες στο εικονοστάσιο, με αποτέλεσμα οι επίτροποι της εκκλησίας να αναγκαστούν να προσθέσουν στα κενά μέρη του τέμπλου άλλες εικόνες του ίδιου ζωγράφου.
Η εικόνα του Αρχάγγελου Μιχαήλ, στην οποία αποκαλύφθηκε η υπογραφή του Δαμασκηνού, ήταν πράγματι επιζωγραφισμένη σε όλη σχεδόν την επιφάνειά της. H επιζωγράφιση έγινε προφανώς το 1853 από τον Ιταλό Σεβαστιανό Σάντη, ο οποίος επιδιορθώνοντας τη διακόσμηση, στον ναό όχι μόνον αλλοίωσε αλλά σε αρκετές δυστυχώς περιπτώσεις κατέστρεψε με τις επεμβάσεις του πολλά έργα. Ανυπόγραφη καθώς ήταν και επιζωγραφισμένη, η εικόνα είναι καταχωρισμένη στον κατάλογο του Χατζηδάκη χωρίς να έχει αποδοθεί στον Κρητικό ζωγράφο. Με την αποκάλυψη τώρα της υπογραφής, η εικόνα προστίθεται στα βέβαια έργα του Μιχαήλ Δαμασκηνού. Αν ληφθεί μάλιστα υπόψη ότι το βαπτιστικό όνομα του Δαμασκηνού ήταν Μιχαήλ, εύκολα κατανοούμε ότι ο ζωγράφος είχε φροντίσει να βάλει την υπογραφή του στην εικόνα με την παράσταση ακριβώς του Αρχαγγέλου Μιχαήλ που θα ήταν ο προστάτης άγιός του.
Οι εργασίες συντήρησης
Το έργο της συντήρησης του εικονοστασίου που επιτελείται χάρη στην οικονομική στήριξη του ιδρύματος Σταύρος Σ. Νιάρχος πραγματοποιείται στο πλαίσιο των δραστηριοτήτων του Ελληνικού Ινστιτούτου Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Σπουδών Βενετίας, που έχει τάξει μεταξύ των σκοπών του τη διάσωση και επιστημονική εκμετάλλευση των πολιτισμικών θησαυρών του ελληνισμού της Βενετίας. Οι συντηρητές έργων τέχνης Γιώργος Μπαλής και Ειρήνη Μπαλή, και ο συντηρητής έργων του ΥΠΠΟ Αριστείδης Γέροντας, ο οποίος έχει αναλάβει την επίβλεψη και τον συντονισμό του όλου έργου, έχουν περατώσει πρόσφατα τον καθαρισμό του τρούλου του ναού, ενώ πάλι με την επιχορήγηση του ιδρύματος Σταύρος Σ. Νιάρχος έχουν στερεώσει τις εξαιρετικής ποιότητας εικόνες βενετοκρητικής τέχνης που κοσμούν το Μουσείο του Ινστιτούτου. Οι εργασίες ελπίζεται να ολοκληρωθούν στις αρχές του επόμενου έτους.
(1) H κ. Χρύσα Μαλτέζου είναι καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Αθηνών, Διευθύντρια του Ινστιτούτου Βενετίας