Τζόρτζιο Αγκάμπεν
Ηomo Sacer: Κυρίαρχη εξουσία και γυμνή ζωή
Μετ.:Παναγιώτης Τσιαμούρας, εκδ. Scripta
Τ ο βιβλίο του Ιταλού φιλοσόφου Τζόρτζιο Αγκάμπεν «Homo Sacer», από το οποίο προδημοσιεύεται σήμερα ένα απόσπασμα, είναι μία από τις λιγοστές εκείνες παρεμβάσεις που συνεπαίρνουν τον αναγνώστη με τη φρεσκάδα και το βάθος της επιχειρηματολογίας τους. Πρόκειται για μια σύνθεση με πραγματικά εντυπωσιακό εύρος και συνεπαγωγές. Πολύ σχηματικά θα λέγαμε ότι βασικό του θέμα αποτελεί ο τρόπος με τον οποίο εμφανίζεται και εδραιώνεται η βιοπολιτική, δηλαδή η πολιτικοποίηση της ζωής στο απλούστερο βιολογικό της επίπεδο, η αυξανόμενη συμπερίληψη της φυσικής «γυμνής ζωής» του ανθρώπου στους μηχανισμούς και τους υπολογισμούς της εξουσίας. Ενώ όμως ο Φουκώ, από τον οποίο αντλεί ο Αγκάμπεν, αντιδιαστέλλει τη βιοπολιτική -ως καθαρά νεωτερικό φαινόμενο- από τις παραδοσιακές εξουσιαστικές σχέσεις που επικεντρώνονται στους θεσμούς και στο κράτος, δηλαδή εν γένει από το κυριαρχικό / δικαιικό μοντέλο εξουσίας, σκοπός του Αγκάμπεν είναι να ανιχνεύσει την τομή και τις αρθρώσεις των δύο αυτών πεδίων έτσι ώστε να διατυπώσει μια συνθετική εννοιολόγηση της εξουσίας και της κυριαρχίας.
Προοδευτική πολιτικοποίηση
Ο συγγραφέας παρακολουθεί την προοδευτική πολιτικοποίηση της απλής, γυμνής ζωής από τον homo sacer, μια φιγούρα του Ρωμαϊκού Δικαίου, έως τη νοηματοδότηση του σώματος του μονάρχη και την πολιτική φιλοσοφία του Hobbes, και από τη λογική του habeas corpus μέχρι τον λόγο των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Υπό την έννοια αυτή, η φιγούρα του homo sacer λειτουργεί ως σημείο εκκίνησης και ως πρώτη αποκρυστάλλωση της διαπλοκής κυρίαρχης εξουσίας και γυμνής ζωής, εγκαινιάζοντας μια μακρά πορεία εδραίωσης αυτού του σχήματος. Το τέλος του βιβλίου επιφυλάσσει στον αναγνώστη μια ρηξικέλευθη παρέμβαση στη συνεχιζόμενη συζήτηση σχετικά με τα στρατόπεδα συγκεντρώσεως και τον χαρακτήρα του ολοκληρωτισμού. Εδώ η λογική του homo sacer αποκτά τη διάσταση ενός γενικευμένου παραδείγματος, καθίσταται ο «νόμος» του μοντέρνου.
Και βέβαια, η σημασία αυτού του παραδείγματος, η κυριαρχία της βιοπολιτικής, δεν σταματάει με το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Μήπως σήμερα οι εξελίξεις στη βιοτεχνολογία και αλλού -από την είσοδό μας σε ό,τι έχει μάλλον εύστοχα ονομαστεί «κοινωνία του ρίσκου» μέχρι τις επίκαιρες συζητήσεις περί γενετικού ντόπινγκ- δεν επεκτείνουν το πεδίο της βιοπολιτικής στις πλέον απρόβλεπτες και δυνητικά επικίνδυνες ατραπούς; Αλλά και ο πόλεμος κατά της τρομοκρατίας δεν εγκαινιάζει μια άνευ προηγουμένου παρείσφρηση του κράτους στο ίδιο το σώμα των πολιτών, από τη σταδιακή εισαγωγή του ελέγχου της ίριδας των ματιών μέχρι την αρχειοθέτηση των πληροφοριών για την υγεία, τη διατροφή και τα βιομετρικά χαρακτηριστικά των ταξιδιωτών; Μήπως τελικά ο Αγκάμπεν έχει δίκιο ότι σήμερα «είμαστε όλοι ανεξαιρέτως δυνάμει homines sacri»;
Φιγούρα του ρωμαϊκού δικαίου
Αν ο Foucault αμφισβητεί την παραδοσιακή προσέγγιση του ζητήματος της εξουσίας, όταν αυτή η προσέγγιση βασίζεται αποκλειστικώς σε δικαιικά μοντέλα («τι νομιμοποιεί την εξουσία;») ή σε θεσμικά μοντέλα («τι είναι το κράτος;»), και μας προτρέπει να «απελευθερωθούμε από το θεωρητικό προνόμιο της κυριαρχίας» για να συγκροτήσουμε μιαν αναλυτική της εξουσίας, η οποία δεν θα λαμβάνει πλέον ως μοντέλο και ως κώδικα το δίκαιο, πού βρίσκεται λοιπόν, στο σώμα της εξουσίας, η ζώνη αδιαφορίας (indifferenza) (ή τουλάχιστον το σημείο τομής) όπου τεχνικές εξατομίκευσης και ολοποιητικές διαδικασίες συγκλίνουν; Και, γενικότερα, υφίσταται ένα ενιαίο κέντρο στο οποίο ο πολιτικός «διπλός δεσμός» να βρίσκει τον λόγο ύπαρξής του; Οτι υφίσταται μια υποκειμενική πλευρά στη γέννηση της εξουσίας υπονοούνταν ήδη στην έννοια της servitude volontaire στο έργο του La Boetie· ποιο είναι όμως το σημείο στο οποίο η servitude volontaire των ατόμων επικοινωνεί με την αντικειμενική εξουσία; Είναι δυνατόν σε ένα τόσο αποφασιστικό πεδίο δράσης να αρκούμαστε σε ψυχολογικές εξηγήσεις, όπως εκείνη η οποία, μολονότι δεν στερείται υποδηλώσεων, εδραιώνει έναν παραλληλισμό μεταξύ εξωτερικών και εσωτερικών νευρώσεων; Και μπροστά σε φαινόμενα όπως η εξουσία της κοινωνίας του θεάματος, η οποία σήμερα μεταπλάθει παντού τον πολιτικό χώρο, είναι νόμιμο ή και απλώς δυνατό να κρατούμε χωριστές τις υποκειμενικές τεχνολογίες από τις πολιτικές τεχνικές;
Σκοτεινό σημείο
Μολονότι η ύπαρξη ενός ανάλογου προσανατολισμού φαίνεται να υπονοείται λογικώς στις έρευνες του Foucault, ο προσανατολισμός αυτός παραμένει ένα σκοτεινό σημείο στο οπτικό πεδίο· ένα σημείο που το μάτι του ερευνητή αδυνατεί να αντιληφθεί, δηλαδή ένα είδος σημείου φυγής το οποίο απομακρύνεται επ’ άπειρον και προς το οποίο οι διαφορετικές γραμμές της έρευνάς του (και, γενικότερα, ολάκερος ο δυτικός στοχασμός σχετικά με την εξουσία) συγκλίνουν, χωρίς όμως ποτέ να το φτάνουν.
Η παρούσα έρευνα αφορά ακριβώς αυτό το κεκαλυμμένο σημείο τομής μεταξύ δικαιικο-θεσμικού μοντέλου και βιοπολιτικού μοντέλου εξουσίας. Αυτό που όφειλε να καταγράψει μεταξύ των πιθανών συμπερασμάτων της είναι ακριβώς ότι οι δύο αναλύσεις δεν μπορούν να διαχωριστούν, να απομονωθούν η μία από την άλλη, και ότι η περίληψη (inclusione) της γυμνής ζωής στην πολιτική σφαίρα συνιστά τον αρχέγονο πυρήνα -παρ’ ότι παραμένει κρυφός- της κυρίαρχης εξουσίας. ΄H μάλλον θα μπορούσαμε να πούμε ότι η παραγωγή ενός βιοπολιτικού σώματος είναι η πρωταρχική δραστηριότητα της κυρίαρχης εξουσίας. Υπό αυτήν την έννοια η βιοπολιτική είναι αρχαία όσο τουλάχιστον είναι και η κυρίαρχη εξαίρεση. Το νεωτερικό κράτος, θέτοντας στο επίκεντρο των υπολογισμών και των εκτιμήσεών του τη βιολογική ζωή, το μόνο που κάνει είναι να επαναφέρει στο φως τον μυστικό δεσμό που ενώνει την εξουσία με τη γυμνή ζωή, επαναβεβαιώνοντας έτσι τον άρρηκτο δεσμό (σύμφωνα με μια στέρεη αντιστοιχία μεταξύ νεωτερικού και αρχαϊκού που μπορούμε να συναντήσουμε στις πλέον διαφορετικές σφαίρες) μεταξύ της μοντέρνας εξουσίας και του πλέον μακρινού και αμνημονεύτου των arcana imperii.(…)
Πρωταγωνίστρια αυτού του βιβλίου είναι η γυμνή ζωή του homo sacer, δηλαδή η φονεύσιμη και άθυτη ζωή (εκείνη που μπορεί να θανατωθεί ατιμωρητί, χωρίς ωστόσο να αποτελεί άξια θυσιαστήρια προσφορά [vita uccidi-bile e insacrificabile]), της οποίας την ουσιαστική λειτουργία στη νεωτερική πολιτική επιδιώξαμε να διεκδικήσουμε αναδεικνύοντάς την.
Ο όρος sacer
Μια σκοτεινή φιγούρα του αρχαϊκού ρωμαϊκού δικαίου, όπου η ανθρώπινη ζωή περιλαμβάνεται στην τάξη (ordiname-nto) μονάχα στη μορφή του αποκλεισμού της (δηλαδή της απόλυτης φονευσιμότητάς της), προσέφερε έτσι το κλειδί χάρη στο οποίο όχι μόνο τα ιερά κείμενα της κυριαρχίας, αλλά, γενικότερα, οι ίδιοι οι κώδικες της πολιτικής εξουσίας μπορούν να μας αποκαλύψουν τα μυστήριά τους. Ταυτοχρόνως, όμως, αυτή η πιθανώς παλαιότερη σημασία του όρου sacer μάς παρουσιάζει το αίνιγμα μιας φιγούρας του ιερού ένθεν και ένθεν του θρησκευτικού, που συνιστά το πρώτο παράδειγμα του πολιτικού χώρου της Δύσης. H θέση του Foucault θα πρέπει, λοιπόν, να διορθωθεί ή έστω να ολοκληρωθεί, υπό την έννοια πως αυτό που χαρακτηρίζει τη νεωτερική πολιτική δεν είναι τόσο η περίληψη της ζωής στην πόλη -καθαυτή αρχαιότατη- ούτε απλώς το γεγονός ότι η ζωή ως τέτοια καθίσταται ένα διακεκριμένο αντικείμενο των υπολογισμών και των προβλέψεων της κρατικής εξουσίας· αντιθέτως, αποφασιστικής σημασίας είναι το γεγονός ότι, όσο προχωρά η διαδικασία ανάδειξης πανταχού της εξαίρεσης σε κανόνα, η σφαίρα της γυμνής ζωής, τοποθετούμενης αρχικά στο περιθώριο της τάξης, ταυτίζεται προοδευτικά με την πολιτική σφαίρα, έτσι ώστε αποκλεισμός (esclusione) και περίληψη (inclusione), εξωτερικό και εσωτερικό, βίος και ζωή, δίκαιο και γεγονός, εισέρχονται σε μια ζώνη μη αναγώγιμης αδιακρισίας (irriducibile indistinzione). H κατάσταση εξαίρεσης (stato di eccezione), στο πλαίσιο της οποίας η γυμνή ζωή ταυτοχρόνως αποκλειόταν και αιχμαλωτιζόταν από την τάξη, συνιστούσε, στην πραγματικότητα, στην ιδιαιτερότητά της, το κρυφό θεμέλιο πάνω στο οποίο στηριζόταν ολόκληρο το πολιτικό σύστημα· όταν τα όριά της ξεθωριάζουν και καθίστανται απροσδιόριστα, η γυμνή ζωή, που εκεί εγκατοικούσε, απελευθερώνεται στην πόλη και καθίσταται συνάμα το υποκείμενο και το αντικείμενο της πολιτικής τάξης και των συγκρούσεών της, ο μόνος τόπος τόσο της οργάνωσης της πολιτικής εξουσίας όσο και της χειραφέτησης από αυτήν.
Ολα λαμβάνουν χώρα ως εάν, παραλλήλως και ομοτρόπως προς την πειθαρχική διαδικασία διαμέσου της οποίας η κρατική εξουσία καθιστά τον άνθρωπο ως έμβιο ον το ειδικό αντικείμενό της, να ετίθετο σε κίνηση μια άλλη διαδικασία, η οποία συμπίπτει σε αδρές γραμμές με τη γέννηση της νεωτερικής δημοκρατίας, στο πλαίσιο της οποίας ο άνθρωπος ως έμβιο ον παρουσιάζεται όχι πλέον ως αντικείμενο, αλλά ως υποκείμενο της πολιτικής εξουσίας. Αυτές οι διαδικασίες, εν πολλοίς αντίθετες και (τουλάχιστον επιφανειακώς) σε οξύτατη διαπάλη μεταξύ τους, συγκλίνουν όμως στο γεγονός ότι σε αμφότερες τίθεται υπό διερώτηση η γυμνή ζωή του πολίτη, το νέο βιοπολιτικό σώμα της ανθρωπότητας.
Εργοβιογραφία
Ο Ιταλός φιλόσοφος Τζόρτζιο Αγκάμπεν (Giorgio Agamben, γεν. 1942) διδάσκει αισθητική στο Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Αρχιτεκτονικής της Βενετίας (IUAV). Κέρδισε αρχικά την αναγνώριση ως επιμελητής της έκδοσης των απάντων του Βάλτερ Μπένγιαμιν στα Ιταλικά. Στα βιβλία του περιλαμβάνονται, μεταξύ άλλων, «Το γλωσσικό ιδίωμα και ο θάνατος: σεμινάριο πάνω στον τόπο της αρνητικότητας» (1982), «Η ερχόμενη κοινότητα» (1990), «Ο χρόνος που μένει: σχόλιο για την Προς Ρωμαίους επιστολή» (2000) και «Η κατάσταση εξαίρεσης» (2003).
Το βιβλίο που του χάρισε τη διεθνή καταξίωση και κυκλοφορεί τώρα και στα Ελληνικά από τις εκδόσεις Scripta, «Homo Sacer: Κυρίαρχη εξουσία και γυμνή ζωή», κυκλοφόρησε στα Ιταλικά το 1995, ενώ πολύ γρήγορα, το 1998, εκδόθηκε η αγγλική του μετάφραση. Στα Ελληνικά, εκτός από δύο μπροσούρες των εκδόσεων «Ελευθεριακή Κουλτούρα» που συγκεντρώνουν λίγα σύντομα κείμενά του, κυκλοφορεί μονάχα το «Χρόνος και ιστορία. Κριτική του στιγμιαίου και του συνεχούς», μτφρ., πρλ. Δημήτρης Αρμάος, επίμετρο: δύο παρεμβάσεις από τους Ηρακλή Λογοθέτη και Ανδρέα Χριστινίδη, Αθήνα, Ινδικτος, 2003. Εχουν μεταφραστεί επίσης τα εξής άρθρα στο περιοδικό Σύγχρονα Θέματα: «Οχι στο βιοπολιτικό τατουάζ», (μτφρ. Βαγγέλης Μπιτσώρης, τ. 84, 2004) και «Κατάσταση εκτάκτου ανάγκης», (μτφρ. Θεόφιλος Τραμπούλης, τ. 85, 2004).
*Ο κ. Γ. Σταυρακάκης είναι πολιτικός επιστήμων. Το κείμενο αποτελεί προσαρμογή του επιμέτρου που συνοδεύει το υπό έκδοσιν βιβλίο του Τζ. Αγκάμπεν «Homo Sacer: Κυρίαρχη εξουσία και γυμνή ζωή».