Αντώνης Λιάκος
Πώς στοχάστηκαν το έθνος αυτοί που ήθελαν να αλλάξουν τον κόσμο;
εκδ. Πόλις, σελ. 166
O σοι παρακολούθησαν τη συζήτηση που προκάλεσε το βιβλίο του Ν. Σβορώνου για το ελληνικό έθνος, στην οποία πήρε ενεργό μέρος ο ιστορικός Αντώνης Λιάκος, θα βρουν στο βιβλίο του τελευταίου την πλούσια, θεωρητική προετοιμασία που τροφοδότησε αυτή τη συζήτηση. Επίσης, τη βασική του και θεμελιώδη θέση, ως προς την ιστορία του έθνους: «Η συζήτηση για το έθνος εντάσσεται στις μείζονες γνωσιοθεωρητικές ανατροπές, η σημαντικότερη από τις οποίες ήταν τελικά η αντιστροφή του χρόνου, επομένως η επικράτηση του «παροντισμού» πάνω στον «παρελθοντισμό» καθώς επίσης και η αντικατάσταση της «γενετικής» από την «κατασκευαστική»».
Ακραίες εκδοχές
Πράγματι το βιβλίο του Ν. Σβορώνου φαίνεται να εντάσσεται στη «γενετική», ενώ η σκέψη του Αντώνη Λιάκου φαίνεται αποφασιστικά προσανατολισμένη προς την «κατασκευαστική». Κατά την άποψη του Σβορώνου, η ιστορία του Νέου Ελληνισμού περιέχεται στην ιστορία του Ελληνισμού χωρίς ωστόσο να παραβλέπονται οι τομές και οι παλινδρομήσεις. Κατά την άποψη του Αντώνη Λιάκου, ο «Ελληνισμός» είναι παράγωγο του νεώτερου έθνους και της «κατασκευής του συνανήκειν». Η ακραία εκδοχή της άποψης του Ν. Σβορώνου θα ενείχε έναν κίνδυνο ιστορικισμού· την παγίωση, δηλαδή, μιας νομοτελειακής συνέχειας. Στην ακραία εκδοχή της άποψης του Α. Λιάκου ενέχεται ο κίνδυνος του ιστορισμού (ο πολιτισμός και οι ανθρώπινοι θεσμοί είναι συγχρονικές κατασκευές) που απομακρύνει τον ιστορικό από όποια δομική κανονικότητα. Με τον κίνδυνο να χάσει την αίσθηση της συνέχειας. Στο ενημερωμένο βιβλίο του, ο Αντώνης Λιάκος παρακολουθεί τις μεγάλες διαδρομές των στοχαστών που αντίθετα από τους κομφορμιστές ή τους οργανικούς διανοουμένους των κυρίαρχων τάξεων του Κράτους Εθνους, πήραν αποστάσεις από την απλουστευτική και ιδεολογική έννοια ότι το έθνος είναι μια διαχρονική και αυτονόητη αξία. Τα αποτελέσματα είναι πλούσια, ειδικά για τον μη εξοικειωμένο με τις θεωρίες περί έθνους, αναγνώστη.
Οι συνιστώσες
Ανιχνεύει, σε διαφορετικά κεφάλαια και παρακολουθώντας διαφορετικούς κάθε φορά στοχαστές, την προσπάθεια προσδιορισμού της έννοιας του έθνους σε σχέση με την έννοια του λαού· τη σχέση της με την ιδεολογία των κυρίαρχων τάξεων· τη διάρθρωση των κοινωνικών και των εθνικών απελευθερωτικών κινημάτων· την προσπάθεια πολιτικής ταξινόμησης των εθνών από τη σταλινική σκέψη και τη σοβιετική πρακτική· την υιοθέτηση της έννοιας και της χρήσης της από τα απελευθερωτικά κινήματα του 20ού αιώνα· τη συζήτηση, από τη μαρξιστική σκέψη (και στην Ελλάδα) της διάστασης μεταξύ έθνους και λαού· τη συνεισφορά του Γκράμσι ως προς την έννοια της κατασκευής του έθνους και το ρόλο των ελίτ· τη δημιουργία του έθνους ως γεγονότος (άρα το έθνος όχι ως δομή αλλά ως σχέση)· τη δημιουργία του έθνους από το κράτος για τις ανάγκες, κυρίως, της αγοράς· την παραγωγή του λαού ως νομιμοποίηση της εθνικής κυριαρχίας· τη συνεισφορά της κοινωνικής ανθρωπολογίας που έγκειται στη διαφοροποίηση μεταξύ έθνους και εθνότητας και στη σημασία της ταυτότητας· την κριτική του Χόμπσμπαουμ στη χρήση της παράδοσης· την περίφημη «αλλαγή παραδείγματος» από τους Γκέλνερ και Αντερσον κατά την οποία: «Η διαδικασία της δημιουργίας εθνικών κρατών [είναι] η επαρκής και αναγκαία συνθήκη της δημιουργίας των εθνών»· τη γενεαλογία του εθνικισμού από τη Χάννα Αρεντ· τις φαντασιακές κοινότητες του Μπένεντικτ Αντερσον «μια συνείδηση και ένα συναίσθημα συνανήκειν»· τις ετεροκαθορισμένες κοινότητες της αποικιοκρατίας· την προσπάθεια κατανόησης του έθνους στις, σύγχρονές μας, μεταβαλλόμενες κοινωνίες· την αφομοίωση των μεταναστών· το έθνος ως διαχωρισμό· τα «νέα έθνη» της σημερινής ρευστής πραγματικότητας της παγκοσμιοποίησης και της «υπέρβασης» του Εθνους Κράτους.
Αναδιάταξη σχέσεων
Το τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου προτείνει μια συνθετική, και διεισδυτική, ανάγνωση της σημερινής πραγματικότητας του έθνους: «Αυτό που παρατηρούμε σήμερα δεν είναι η διάλυση των εθνών στην παγκοσμιοποίηση, αλλά η αναδιάταξη των σχέσεων οι οποίες συναποτελούσαν το έθνος-κράτος». Αναδιάταξη την οποία και σκιαγραφεί: «[…] στην έννοια του έθνους υπερισχύουν τα πολιτισμικά χαρακτηριστικά (εθνική ιστορία, γλώσσα, παραδόσεις) σε σχέση με τα πολιτικά, που μετέτρεψαν το έθνος σε μια συνεκτική πολιτεία».
Το κέρδος για τον ιστορικό και για τον αναγνώστη; Ο στοχασμός περί έθνους αναδεικνύει ότι η έννοια του έθνους είναι τόσο πολυσήμαντη και υπαγόμενη σε συγκεκριμένες κάθε φορά ιστορικές συγκυρίες που δεν μπορεί να θεωρηθεί, αυτοτελώς, αντικείμενο ιστορικής αναζήτησης. Αυτό το γνώριζε και ο Σβορώνος. Από την άλλη μεριά, ο στοχασμός περί έθνους, όπως έχει αναπτυχθεί, αγνοεί, στις περισσότερες περιπτώσεις, τον στοχασμό των ιστορικών περί μακράς, μεσαίας και βραχείας διάρκειας που βοηθά να καταλάβουμε ότι ορισμένα δομικά φαινόμενα διαρκούν -δημιουργώντας πολιτισμό- και προσδιορίζουν, σ’ ένα βαθμό, και τις πολιτικές επιταχύνσεις του μέσου και του βραχέος χρόνου. Ο διαρκής επαναπροσδιορισμός από μια κοινωνία, της έννοιας του έθνους, χρησιμοποιεί τα δομικά εκείνα στοιχεία που συγκροτούν μια εθνότητα ή μια κοινωνική ομάδα και οδηγούν μέσα από πολλούς άλλους παράγοντες, στη διάρθρωση, στην ανασηματοδότηση ή ακόμα και στην αποδιάρθρωση των εθνών.
* Ο Ν. Ε. Καραπιδάκης είναι καθηγητής της Μεσαιωνικής Ιστορίας στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο, τ. διευθυντής των Γενικών Αρχείων του Κράτους.