«Είμαι εξίσου ευχαριστημένη όταν γράφω και όταν δεν γράφω. Δηλαδή, δεν έχω σαν λύτρωση το γράψιμο. Αν δεν έχω τίποτα να πω μπορεί να περάσουν χρόνια χωρίς να γράψω τίποτα». Οταν τα λόγια αυτά ακούγονται από την Αλκη Ζέη, μια συγγραφέα που έχει μεγαλώσει με τα βιβλία της γενιές παιδιών, έχουν μια διαφορετική σημασία.
Η Αλκη Ζέη απέσπασε πριν από λίγο καιρό το «Βραβείο των Βιβλιοφάγων» στη Γαλλία, για το βιβλίο της «H Κωνσταντίνα και οι αράχνες της», ένα βραβείο που απονέμουν μαθητές σχολείων. Σε μια συγγραφέα πολυδιαβασμένη και πολυμεταφρασμένη, πόση σημασία μπορεί να έχει ένα βραβείο απ’ ευθείας από τους αναγνώστες;
«Ούτε τον ήξερα αυτόν τον θεσμό. Μου έστειλαν από τον εκδότη μου το απόκομμα της εφημερίδας που έλεγε ότι εδώ και τρία χρόνια υπάρχει το «Βραβείο των Βιβλιοφάγων». Δηλαδή, οι βιβλιοθήκες των σχολείων μιας περιοχής της Γαλλίας προτείνουν στους μαθητές έξι βιβλία και από αυτά επιλέγουν οι μαθητές. Τα παιδιά λοιπόν ψήφισαν «Την Κωνσταντίνα και τις αράχνες της», λέει η Αλκη Ζέη και περιγράφει πώς λειτουργεί ο θεσμός των σχολικών βιβλιοθηκών στη Γαλλία.
«Είχα πάει τον Μάρτιο στο Μπορντώ κι εκεί μ’ έπιασε μια ζήλεια όταν είδα τις βιβλιοθήκες τους! Τις λένε πια mediateque, και υπάρχει ένας κρατικός οργανισμός που ασχολείται με το θέατρο, το βιβλίο, τον κινηματογράφο, προσκαλεί συγγραφείς, συνεννοείται με τις βιβλιοθήκες, άρα και με τα σχολεία. Τα παιδιά πριν από κάθε εκδήλωση είναι προετοιμασμένα… Οταν πήγα, εκείνο που με συγκίνησε περισσότερο ήταν οκτώ παιδιά που συνάντησα σε μια βιβλιοθήκη, από ένα ειδικό σχολείο όπου τα μαθήματα γίνονται έξω, στους αγρούς. Αυτά τα οκτώ παιδιά διάβασαν «Το καπλάνι της βιτρίνας» και ήταν το πρώτο βιβλίο που διάβαζαν στη ζωή τους. Οι ερωτήσεις που μου έκαναν ήταν καταπληκτικές. «Αυτά είναι τα ειδικά παιδιά;», ρώτησα. Βέβαια οι βιβλιοθηκάριοι εκεί δεν κατεβάζουν απλώς τα βιβλία από τα ράφια. Ξέρουν τη δουλειά τους.
– H «Κωνσταντίνα και οι αράχνες της» έχει θέμα τα ναρκωτικά. Τα παιδιά θέλουν ν’ ακούσουν για τα ναρκωτικά;
– Υπάρχουν γονείς και δάσκαλοι που προωθούν βιβλία με τέτοια θεματολογία. Υπάρχουν άλλοι που διστάζουν. H «Κωνσταντίνα» όμως δεν είναι ένα σκληρό βιβλίο, δεν είναι άγριο, έχει χιούμορ. Στη Γερμανία διστάζουν να το προσεγγίσουν. Στη Γαλλία δεν δίστασαν.
Αυτό που αγγίζει τα σημερινά παιδιά είναι η σχέση μεταξύ των παιδιών, η σχέση με τους γονείς. Ισως εντυπωσιάστηκαν από το πόσο εύκολο είναι να μπει κανείς στην περιπέτεια των ναρκωτικών… Είναι ανάλογα με την εποχή. Οσο πιο κοντά ήμασταν στη δικτατορία, τα παιδιά συζητούσαν πολύ για ό,τι συνέβαινε τότε. Τώρα η δικτατορία δεν υπάρχει. Συζητούν για άλλα πράγματα. Οταν είχα πάει στην Πορτογαλία, ένα κοριτσάκι με ρώτησε: «Ξέρετε τι γιορτάζουμε στις 25 Απριλίου»; «Την επανάσταση των γαριφάλων» της απάντησα. Και σηκώθηκε και με φίλησε. Εκεί η δικτατορία είναι ακόμα κοντινή, και στα παιδιά. Για τα δικά μας τα παιδιά, η δικτατορία είναι του περασμένου αιώνα.
– Υπάρχουν τρόποι να αποκτήσουν τα παιδιά άμυνες στο θέμα των ναρκωτικών;
– Νομίζω ότι στα ελληνικά σχολεία έχουν πρόβλημα να μιλάνε για θέματα-ταμπού, ακόμα και οι ειδικοί. Θυμάμαι τότε, με τα γεγονότα της παιδεραστίας στο Βέλγιο, η εγγονή μου πήγαινε στην τετάρτη Δημοτικού, στις Βρυξέλλες. Δηλαδή, ήταν συνομήλικη μ’ αυτά τα κοριτσάκια. Και πήγε ειδική ψυχολόγος και τους μίλησε για την παιδοφιλία. Πολύ σωστά. Εφόσον κινδυνεύουμε, πρέπει να ξέρουμε. Εδώ δεν υπάρχει ενημέρωση. Και πολλοί γονείς φοβούνται. Κι όσον αφορά τα ναρκωτικά, η ενημέρωση πρέπει να υπάρχει από το Δημοτικό, γιατί οι ηλικίες σιγά σιγά μικραίνουν. Το οικογενειακό περιβάλλον δεν αρκεί για να τα προστατέψει από τους κινδύνους. Παλαιότερα αρκούσε.
Πιο τολμηρά
– Ποια είναι η γνώμη σας για την παιδική λογοτεχνία;
– Εχει εξελιχθεί πολύ. Γιατί παλαιότερα ήταν πιο επιφυλακτικό το κοινό. Ακόμα και το αριστερό κοινό. Τώρα τα θέματα που γράφουν οι συγγραφείς παιδικής λογοτεχνίας είναι διαζύγιο, ναρκωτικά… Είναι πιο τολμηρά. Δηλαδή, ανοίγονται στα παιδιά για πράγματα που άλλες εποχές δεν θα τολμούσαν.
– Εσείς νιώσατε όταν ξεκινήσατε αυτολογοκρινόμενη;
– Οχι, εγώ επειδή ζούσα στη Ρωσία, και έγραφα εκεί μου φαινόταν πολύ φυσικό να γράψω ότι ο ήρωας ήταν αριστερός, κ.λπ. Αλλωστε, όταν έγραφα το «Καπλάνι της βιτρίνας», δεν ήξερα ότι γράφω παιδικό βιβλίο. Μετά όταν έγραψα «Τον μεγάλο περίπατο του Πέτρου» συνειδητά ήθελα να μιλήσω για την αντίσταση και τον πόλεμο μέσα από τα μάτια ενός παιδιού.
– Το νήμα, δηλαδή, που ενώνει όλα σας τα βιβλία είναι ότι δεν κρύβουμε από τα παιδιά την αλήθεια;
– Ναι. Στη «Μωβ Ομπρέλα» γράφω γι’ αυτό ακριβώς το χάσμα ανάμεσα σε παιδιά και γονείς. Αν συνέβαινε κάτι στο σπίτι, τα παιδιά δεν το μάθαιναν, ήταν απέξω. Και τα παιδιά αναγκάζονταν να πουν ψέματα, να αμυνθούν, να κάνουν τη δική τους ζωή παράλληλα, και να κρύβουν από τους γονείς πράγματα. Τώρα είδα ότι «έκλεισα» σαν παρελθόν, για να πω και μια φράση της μόδας, και ωρίμασα, για να γράψω για τη σημερινή εποχή. Εγραψα την «Κωνσταντίνα». Κι αυτό που έχω αρχίσει τώρα για το σήμερα είναι. Το «Καπλάνι» το είχα γράψει πολύ εύκολα, γιατί έγραφα τα παιδικά μου χρόνια. Να φανταστείτε ότι η εγγονή μου, όταν ερχόταν στην Ελλάδα τα καλοκαίρια, από 3 έως 13 ετών, έβλεπε κάθε φορά στην τηλεόραση «Το καπλάνι» και νόμιζε ότι τα κοριτσάκια που έβλεπε ήταν η αδελφή μου κι εγώ. Τα δύο χρόνια που πέρασα στην Ελλάδα, μεταξύ Ρωσίας και Γαλλίας συνειδητοποίησα ότι τα παιδιά των αριστερών δεν είχαν ιδέα για τον πόλεμο και την αντίσταση και μου έκανε μεγάλη εντύπωση. Ηθελα να γράψω λοιπόν ένα βιβλίο που να μην είναι βιβλίο ιστορίας, αλλά η ιστορία ενός παιδιού. Ετσι έγραψα τον «Μεγάλο περίπατο του Πέτρου».
– Πόσο εύκολο είναι το βιβλίο να γίνει αντίποδας στην τηλεόραση;
– Είναι πάρα πολύ δύσκολο. H εικόνα συνεπαίρνει. O συγγραφέας Ρόαλντ Νταλ λέει: «Αν καταφέρω να είναι ένα παιδί στο δωμάτιό του και να διαβάζει ένα βιβλίο μου και η τηλεόραση στο διπλανό δωμάτιο είναι ανοιχτή, θα πει ότι έχω γράψει ένα πολύ δυνατό βιβλίο». Ομως, αν υπήρχαν πολλές βιβλιοθήκες και λειτουργούσαν, το βιβλίο και η ανάγνωση θα γινόταν συνήθεια. H εκπαίδευση στο σχολείο είναι κάτι το βασικό. Μέχρι στιγμής επαφιόμαστε μόνο στην καλή θέληση των δασκάλων», λέει η Αλκη Ζέη, και μας δείχνει μια μικρή, ερασιτεχνική έκδοση από την τάξη των Γαλλικών του Ζαννείου Πειραματικού Γυμνασίου.
Το περιεχόμενο αυτής της μαθητικής έκδοσης είναι «H Γαλλία μέσα από τη «Μωβ Ομπρέλλα»». Οι μαθητές με τη βοήθεια της καθηγήτριάς τους αποδελτίωσαν και παρουσιάζουν, με πρόσθετα στοιχεία και φωτογραφικό υλικό, όλα τα ιστορικά πρόσωπα και γεγονότα που συνάντησαν στο βιβλίο της Αλκης Ζέη. «Πάνε πέρα από τις σελίδες του βιβλίου και μαθαίνουν ένα σωρό πράγματα, μ’ αυτόν τον τρόπο», λέει.
– Μπορεί ένας συγγραφέας να έχει κάποιο από τα βιβλία του πιο αγαπημένο;
– Μπορεί. Εγώ μέχρι πριν από λίγο διάστημα αγαπούσα περισσότερο το «Καπλάνι της βιτρίνας», γιατί ήταν το πρώτο μου βιβλίο. Μου θύμιζε τα παιδικά μου χρόνια, τα παιδικά χρόνια των παιδιών μου, των εγγονιών μου. Τώρα όμως, εδώ και δύο χρόνια, αγαπώ την «Κωνσταντίνα», γιατί αυτό το κοριτσάκι το έφτιαξα εγώ. Δεν πήρα από τις αναμνήσεις μου και έγραψα. Επρεπε να φτιάξω όλο τον κόσμο της. Το θέμα των ναρκωτικών με έχει απασχολήσει πολύ. Ημουνα μέλος του διοικητικού συμβουλίου του ΚΕΘΕΑ και τώρα είμαι επίτιμο μέλος. Εχω μιλήσει με πολλά παιδιά γι’ αυτό. Επί πολλά χρόνια με ταλάνιζε το θέμα, αλλά ήθελα να είμαι έτοιμη. Να ξέρω σε βάθος τι γίνεται και μετά να γράψω. Κάθε βιβλίο μου το παιδεύω πριν κάτσω να γράψω. Περπατώντας, ταξιδεύοντας, σημειώνω λέξεις. Πάντα βρίσκω πρώτα τον τίτλο και την τελευταία φράση. Αυτό σημαίνει ότι έχω στο μυαλό μου όλο το βιβλίο. Ψάχνοντας τα χαρτιά μου, βρήκα ένα χαρτάκι που έγραφε: «H αρραβωνιαστικιά του Αχιλλέα» και την τελευταία φράση του βιβλίου. Αν δεν βρω τίτλο δεν αρχίζω το βιβλίο.
Εσωστρέφεια…
– Μια που αναφέρατε την «Αρραβωνιαστικιά του Αχιλλέα», πώς βλέπετε την πεζογραφία για ενήλικες στην Ελλάδα;
– Τον τελευταίο καιρό δύσκολα βρίσκω ένα βιβλίο, που να πω ότι μπήκα μέσα και δεν βγήκα. Και δεν νομίζω ότι συμβαίνει μόνο στην Ελλάδα αυτό. H θεματολογία περιορίζεται στα προσωπικά προβληματα του καθενός, χωρίς να κοιτούν τι υπάρχει γύρω τους. Υπάρχει μεγάλη εσωστρέφεια.
Ο Κλούβιος και οι «Κλαψωδίες»
Από πολύ μικρή άρχισα να γράφω κουκλοθέατρο. Τον «Μπαρμπα-Μυτούση» θα τον έχετε ακούσει. E, λοιπόν, ο Κλούβιος είναι δικό μου παιδί. Εγώ τότε έγραφα τις «Κλαψωδίες», τις περιπέτειες του Οδυσσέα, κι εκεί υπήρχε ένα ναυτάκι, ο Κλούβιος, που έκανε όλες τις χαζομάρες. Και μάλιστα εκεί υπήρχαν για πρώτη φορά τα… παράθυρα! Ηταν η σκηνή και στην άκρη υπήρχαν δύο παράθυρα, απ’ όπου έβγαιναν ο Ποσειδώνας και η Αθηνά, και ασχέτως με ό,τι συνέβαινε στη σκηνή, αυτοί τσακώνονταν για πράγματα σύγχρονα. O Ποσειδώνας ήταν κατά κάποιον τρόπο η πλευρά της Γερμανίας – Ιταλίας και η Αθηνά η πλευρά της Αγγλίας, αφού γίνονταν όλα αυτά μέσα στον πόλεμο. Θυμάμαι τη διευθύντρια, την Αηδονοπούλου, να κλείνει την πόρτα, μην ακουστούμε απ’ έξω. Ομως σ’ αυτό το κουκλοθέατρο ερχόταν όλη η διανόηση της Αθήνας: ο Πλωρίτης, ο Θεοτοκάς, ο Εμπειρίκος. O Πλωρίτης κάποια φορά έφερε μαζί του τον Γιώργο Σεβαστίκογλου να δει το κουκλοθέατρο, κι εκεί τον γνώρισα. Μετά, με τις μετακινήσεις, ώσπου να προσαρμοστώ από τη μια χώρα στην άλλη, περνούσε μεγάλο διάστημα που δεν μπορούσα να γράψω. Στη Μόσχα άρχισα να γραφω πάλι, διηγήματα, αυτά που βγήκαν αργότερα και δημοσιεύονταν τότε στην «Επιθεώρηση Τέχνης». Στη Ρωσία όμως δεν τα δημοσίευαν, τους φαίνονταν αστικά, δεν ξέρω…
