Α. Αρθουρ Μίλερ: Δεν θυμάμαι τίποτα
β. Ιάκ. Καμπανέλλη: Οι δύσκολες νύχτες του κυρίου Θωμά
Σκηνοθεσία: Τάκης Βουτέρης
Θέατρο: Εξαρχείων
«Οι αισθήσεις μου έχουν μεταβληθεί
εις έμφοβον ακοήν και με δονεί
η εσωτερική αντήχησις μιας λέξεως,
ηχώ συνεχώς επαναλαμβανομένη
εις όλους τους τόνους και τας αποχρώσεις.
Μίαν λέξιν μόνον ακούω: «Γηράσκεις»»
Τασσος Ρουσσος, «Προς Λεύκιον», 2005
«Μες στα παληά τα σώματά των τα φθαρμένα κάθονται των γερόντων η ψυχές» (καβαφική γραφή με ήτα): Αυτή είναι, όπως πάντα σοβαρή και προβληματισμένη, η φετινή προσέγγιση του Θεάτρου Εξαρχείων. Την υπηρετούν μέσω μιας ιδιότυπης «συγγενικής» σχέσης ένα αμερικανικό κι ένα ελληνικό κείμενο. Στο περιθώριο ίσως των εργασιών του, ο μέγας Αρθουρ Μίλερ κατέγραψε μια εσωτερικά στατική αλλά βαθιά ατμοσφαιρική συνθήκη, εκείνη της συνάντησης δύο προχωρημένης ηλικίας ανθρώπων που γνωρίζονται απ’ τα παλιά και προσπαθούν ματαίως να τα θυμηθούν. Η ψυχογραφική δύναμη του Μίλερ παρακολουθεί, σχεδόν σε κλαυσίγελο, αυτήν την αγωνιώδη μάχη ιδίως της γυναίκας αλλά και του άντρα εναντίον της λήθης, τη μάχη τους να σταθούν στα πόδια τους επιβεβαιωνόμενοι μέσω της βακτηρίας της μνήμης που κρημνοβατούσα τους εγκαταλείπει. Το μονόπρακτο παλμογραφεί, επίτηδες χωρίς κορύφωση, μια κατάσταση μεταιχμιακή, το σημείο όπου ο άνθρωπος πιάνεται από τα ίδια του τα ράκη για να ντύσει τη γηράσασα πνευματική του αρτιότητα που φυλλορροεί. Η χήρα γυναίκα πίνει, κι όσο πίνει τόσο βυθίζεται, ο φίλος του άντρα της φιλονικεί μαζί της με οικειότητα και υποκρυπτόμενη τρυφερότητα, καθώς κι εκείνος συνειδητοποιεί τα πρώτα σημάδια της εγκεφαλικής του κάμψης.
Χορός χαρμολύπης
Είναι σημαντικό, και το πρόσεξε ιδιαίτερα η σκηνοθεσία του Βουτέρη, ότι οι ήρωες του Μίλερ δεν βρίσκονται σε πλήρη απόγνωση αλλά σε μια, δραματικότερη και πνευματικότερη ακόμα, συνθήκη ημισυνειδητοποίησης της κατάστασής τους, που ωστόσο τους επιτρέπει να διεκδικήσουν, μέσω ενός τυχαίου μουσικού cd, ένα χορό χαρμολύπης – «χορό του θανάτου»; Στην ανεπίληπτη μετάφραση της Ανν. Δεκαβάλλα, ο Βουτέρης έστησε μια διάστικτη από εξάρσεις αλλά και καταστατικά γενικευμένη θλίψη, αναγνώρισε ανάμεσα στα πρόσωπα μια υπόρρητη amiti amoureuse, διείδε και υπογράμμισε τις στιγμιαίες μάταιες διαφυγές της αυτοσυντηρητικής «αισιοδοξίας» τους. Στο τέλος, τα παρέδωσε κυρτά, γεγυμνωμένα, κεκοπιακότα, παραιτημένα αλλ’ ακόμη ζωντανά, στο υπόλοιπο ενός βίου αβίωτου, ενός βίου που μοναδικό προορισμό και ελπίδα έχει την άρση του. Ο Αγγ. Αγγελή σχεδίασε ένα έξοχα περισπούδαστο, εργένικο γραφείο-κουζίνα-καθιστικό, όπου ο άντρας υποδέχεται την αλκοολική φίλη. Ο Βουτέρης έπαιξε με κρυμμένο άγχος, με τον κυνισμό και την επιθετικότητα προς τη γυναίκα που κατά βάθος κρύβανε τη δική του απελπισία, με μια αίσθηση πλαστής φυσικότητας, η οποία στεγάζει τρόμο και πανικόβλητο ορθολογισμό. Η Αφρ. Γρηγοριάδου, εφοδιασμένη με τον εξοπλισμό της ετοιμόρροπης belle femme, παρακολούθησε ευήκοα τη σκηνοθετική οδηγία, τουλάχιστον από τεχνική άποψη. Δεν νομίζω ότι η παραβίαση της φωνής της προς το γήρας αντικατέστησε την όση ελλιποβαρή αλήθεια αισθήματος της ερμηνείας της. Δεν θα παραλείψω εντούτοις να τονίσω ότι ο ρόλος αυτός είναι ογκόλιθος στη φαινομενική απλότητά του και κρύβει πολλές παγίδες εξωτερικής του περιγραφής. Η ηθοποιός είναι βέβαιο ότι μόχθησε και προσέφερε ένα καλό αποτέλεσμα.
Αρένα αυτοκατάλυσης
Γυρίζοντας αθόρυβα μετά το διάλειμμα το πρώτο σκηνικό από την άλλη μεριά, αποκαλύφθηκε στη σοφή τώρα λιτότητά του ένα δεύτερο: ο Αγγελή αναβίβασε μια επίτηδες φαρδιά -καθότι έντρομα άδεια- κρεβατοκάμαρα σε αρένα αυτοκατάλυσης του γηραιού κυρίου Θωμά. Οι «Δύσκολες νύχτες» του είναι ένα αριστουργηματικό, πρόσφατο μονόπρακτο του Ιάκ. Καμπανέλλη ο οποίος, σε πλήρη νεανική συγγραφική ευρωστία και ευφορία, κατέγραψε με φιλάνθρωπη συγκίνηση και σύγχρονο χιούμορ τη στυφή, ιδίως νύχτια, καθημερινότητα ενός χήρου ηλικιωμένου άντρα, όπως αυτή εκδιπλώνεται μέσα από ποικίλες λεπτομέρειες, αυτοπαθή μικρο-επεισόδια, μνήμες, μονολόγους, μονολόγους ως οιονεί διαλόγους, αναμνηστικές χαρές, αιφνίδιες θλίψεις και απέραντη, απέραντη μοναξιά. Ο Καμπανέλλης έχει τόσο ταλέντο κι είναι τέτοιος μεγάλος τεχνίτης, που δεν χρειάζεται αναγκαστικά τον άνθρωπο και τον κόσμο για να δημιουργήσει. Εχει έναν άνθρωπο και μέσω αυτού φτιάχνει τον κόσμο. Ετσι δεν έκανε και στον «Επικήδειο» ή, πολύ παλιότερα, στο «Αυτός και το παντελόνι του»; Είναι τόσο σπουδαίος μάστορας ο Καμπανέλλης, ώστε στήνει τρίτα πρόσωπα, πολυκοσμία, πληθυσμούς ολόκληρους μέσα από την αναπόληση, την οργή, τη φαντασίωση, την τυχαιότητα, π.χ. εδώ τηλεφωνική, ή και την αφηρημάδα ενός μόνου ανθρώπου. Η ροή του συγκεκριμένου κειμένου δεν σου αφήνει το παραμικρό περιθώριο να αμφισβητήσεις ή να αφαιρεθείς. Διαθέτει τέτοια πυκνότητα γραφής, τέτοια πληθώρα απροσδόκητων εναλλαγών και, βέβαια, την απαράμιλλη θεατρική γλώσσα της οποίας ο Καμπανέλλης τυγχάνει και μεταπολεμικός ιδρυτής, ώστε ο αναγνώστης, ακροατής ή θεατής, κατά ένα τρόπο ενώνεται με τον χρόνο του κειμένου, καταργώντας τον ατομικό του χρόνο.
Δεδομένου ότι καθ’ ομολογίαν του συγγραφέα το συναισθηματικά πολύχρωμο και πολύχυμο τούτο μονόπρακτο έχει γραφτεί ειδικά για τον Τάκη Βουτέρη, ο ίδιος ανοίγει μιαν άκρως εντυπωσιακή βεντάλια ερμηνευτικών αποφάσεων ή λεπτομερειακών ημιτονίων, αναδεικνύοντας με άνεση, πρωτοτυπία, κέφι και σπαραγμό την πολυσχιδή ικμάδα του κειμένου. Ο Βουτέρης είναι κατά βάσιν δραματικός ηθοποιός. Το έχουν αποδείξει εκτός των άλλων και οι επιλογές των ρόλων του.Το κωμικό σ’ αυτόν είναι συνήθως σαρκασμός ή αυτοσαρκασμός και τελικά αιτία και υπομόχλιο για υποταγή στο δραματικό. Αυτός υπήρξε και ο κεντρικός μηχανισμός της τεχνολόγησης του ιλαροτραγικού κειμένου, τέτοιος ώστε το τελικό εξαγόμενο να είναι μια αθεράπευτη πικρία και μια επικαλύπτουσα τα ανθρώπινα μελαγχολία.
Πικρία και μελαγχολία εν αξιοπρεπεία: συμπερασματικές εκδοχές του βίου που κυβερνούν από χρόνια το Θέατρο Εξαρχείων, φέτος δε με δεινούς πλοηγούς δύο επίμονα ετοιμοπόλεμους κορυφαίους: τον «νωπό» Αρθουρ Μίλερ και τον ισόβια σφριγηλό Ιάκωβο Καμπανέλλη.