Μολονότι ξακουστός στον καιρό του σ’ όλη την Ευρώπη ως πληθωρικός ποιητής και θεατρικός συγγραφέας, ο Βολταίρος δεν πολυδιαβάζεται σήμερα ακόμη και στην πατρίδα του τη Γαλλία. Κι αν κάτι από αυτόν διαβάζεται είναι τα διηγήματά του, κυρίως ο «Καντίντ». Το όνομά του όμως είναι γνωστό στους πάντες. Αλλά τόσο η ζωή του η ίδια όσο και οι συνομιλίες του (όσες έχουν καταγραφεί) και οι επιστολές του, ωραιότατα φωτίζουν τις μεγάλες επαναστάσεις του 18ου αιώνα, στην πολιτική, τη θρησκεία, το εμπόριο, τη ζωή, το σεξ.
Φήμη και αγώνες
Οπως δείχνει ο Ρότζερ Πίρσον, καθηγητής της Γαλλικής Φιλολογίας στην Οξφόρδη, στη νέα βιογραφία που κυκλοφόρησε πρόσφατα με τον τίτλο «Βολταίρος ο παντοδύναμος, μια ζωή κυνηγώντας την ελευθερία» (Μπλούμσπερι, 448 σελ. 18,99 στερλίνες), εκείνος είχε μια σπάνια ικανότητα να βρίσκεται πάντα στο κέντρο των ζυμώσεων, αλλά να γράφει γι’ αυτές αποστασιοποιημένος, επιβλέποντας σαν από την κορυφή κάποιου ατάραχου Ολύμπου. Το παλαιό καθεστώς της Γαλλίας, το ανσιάν ρεζίμ, το πριν από τη Γαλλική Επανάσταση του 1789, για τον ιστορικό ήταν μια αρένα συγκρούσεων και δολοπλοκιών, θρησκευτικών, διπλωματικών, πολιτικών ή απλώς συμφεροντολογικών, όπου ο Βολταίρος κατάφερε να επιβιώσει άλλοτε γλιστρώντας σαν το ψάρι, εάν ήταν αναμεμιγμένος, κι αν όχι, κοιτάζοντας από μακριά με ψυχραιμία. Τι κέρδισε έτσι; Φήμη, χρήματα, φυλακίσεις, εξορία, ξυλοκοπήματα, θάνατο και λοιδορία.
Δεν θα μπορούσε να πει κανείς τον Βολταίρο «καλό άνθρωπο», όπως «καλός άνθρωπος» ήταν π.χ. ο Ντέιβιντ Χιουμ, ο οποίος όμως οι μόνοι σοβαροί αντίπαλοι που είχε να αντιμετωπίσει στο πνεύμα του ήταν ο δρ Τζόνσον και κάποιοι ιερωμένοι τού Κερκ. Ομως, όπως γράφει ο Τζέιμς Μπάκαν, στην «Γκάρντιαν», για τον Βολταίρο που δεν ζούσε στην παγιωμένη Βρετανία αλλά στην ευμετάβολη, δέουσα Γαλλία, τα πράγματα δεν ήταν τα ίδια. Γεννήθηκε ως Φρανσουά Μαρί Αρουέ στο Παρίσι το 1694, γιος συμβολαιογράφου ή ενός ευγενούς με τάση να γράφει λαϊκά τραγούδια – ανάλογα πώς του άρεσε να αφηγείται στην κατοπινή ζωή του. Εισήλθε σε ιησουίτικη σχολή όπου έμαθε την εργατικότητα, αλλά ίσως και το θέατρο, που αγάπησε πολύ. Από τότε, σύμφωνα με τον εξομολογητή του, ο Φρανσουά είχε τη φιλοδοξία να γίνει διάσημος. Για να ευχαριστήσει τον πατέρα του, σπούδασε νομικά και φοιτητής, ενώ στα 17 του συνέθεσε την τραγωδία «Οιδίπους». Το 1717 φυλακίστηκε στη Βαστίλλη γιατί στίχος του σατίρισε τον αντιβασιλέα Φίλιππο της Ορλεάνης και απελευθερώθηκε μετά 11 μήνες. O «Οιδίπους» ανέβηκε στην Κομεντί Φρανσουάζ το 1718 και του προσκόμισε εκτός από φήμη, χρήματα τα οποία πολλαπλασίασε στις οικονομικές αναπροσαρμογές του καιρού. Είχε εφεύρει πια το όνομα Βολταίρος που κατά τον συγγραφέα αποτελεί ιδιότυπο αναγραμματισμό του Αρουέ με το A μεταμορφωμένο σε V, σύμφωνα με τα λατινικά επιγράμματα.
Την τρυφηλή ζωή του διέκοψε το 1725 όταν εδάρη από μπράβους που έβαλε ο αριστοκράτης Ντ’ Ροάν, ο οποίος και όταν ο Βολταίρος προσπάθησε να του ανταποδώσει το ξύλο, τον ξανάστειλε στη Βαστίλλη. Τότε αποφάσισε να μετοικήσει στην Αγγλία, όπου η συνταγματική μοναρχία, το κύρος του νόμου, το ελεύθερο εμπόριο, η θρησκευτική ανοχή και η ελευθερία του Τύπου, του φάνηκαν πρωτόφαντες αποκαλύψεις.
Ομως, η υστέρηση της Γαλλίας σε σύγκριση με την Αγγλία στις «Φιλοσοφικές επιστολές για τους Αγγλους» του 1734 τον έφεραν πάλι αντίπαλο της αυλής και της εκκλησίας. Κατέφυγε στη Σαμπάγν, σε μια γυναίκα στην Εμιλί λε Τονελιέ, μαρκησία του Σατλέ και πρώην μαιτρέσσα του φίλου του Δούκα του Ρισελιέ, όπου πέρασε 16 χρόνια με τη μαρκησία, ταξιδεύοντας σε άλλα μέρη της Γαλλίας, στις Κάτω Χώρες, διασκεδάζοντας, φιλονικώντας, διεξάγοντας επιστημονικά πειράματα και γράφοντας θεατρικά έργα και φυλλάδια. H μαρκησία μετέφρασε τα «Πριντσίπια» του Νεύτωνα, αλλά μένοντας έγκυος από τον μαρκήσιο Ντε Σεν Λαμπέρ, πέθανε στη γέννα το 1749.
Το 1751 αποδέχθηκε την πρόσκληση του Πρώσου φιλόσοφου – βασιλιά Φρειδερίκου B΄ από την ευμένεια του οποίου γρήγορα εξέπεσε. H απόδρασή του το 1753 και η σύλληψή του στη Φρανκφούρτη μοιάζουν με υλικό κωμικής όπερας. Το επόμενο έτος κατέφυγε στην προτεσταντική δημοκρατία της Γενεύης, όπου εγκαταστάθηκε με την ανιψιά του σε ένα σπίτι στις όχθες της λίμνης. Βρίσκοντας όμως τους καλβινιστές εχθρικούς προς το θέατρο τέσσερα χρόνια αργότερα έφυγαν και από εκεί και εγκαταστάθηκαν απέναντι από τα σύνορα, στο Φερνέ της Γαλλίας. Εκεί ο Βολταίρος πέρασε το τελευταίο διάστημα της ζωής του, πλην των τελευταίων εβδομάδων.
Το 1778 επέστρεψε στο Παρίσι για το ανέβασμα του έργου του «Ειρήνη» και έγινε δεκτός σαν ήρωας. Πέθανε μετά λίγες μέρες μυρίζοντας πλέον ιερότητα και τα τάφηκε στο Πάνθεον.
Ο Βολταίρος δεν ήταν ούτε φιλελεύθερος ούτε δημοκράτης ούτε ρεπουμπλικάνος ούτε αγνωστικιστής ούτε καν φιλόσοφος με τη σύγχρονη έννοια. Ηταν μέρος του ανσιάν ρεζίμ όσο και η λύση του. Κι όμως, στο βάθος ήταν ειλικρινής. Στην Τουλούζη όπου το 1762 εκτελέσθηκε ένας φτωχός προτεστάντης μαγαζάτορας δίχως ίχνος αποδείξεων εναντίον του, ο Βολταίρος αγωνίσθηκε με όλες τους τις δυνάμεις να εξασφαλίσει τη συγγνώμη έστω και μετά θάνατον. Παρόμοια υπερασπίστηκε τα δικαιώματα πολλών θυμάτων του γαλλικού «νόμου». Για τον ιστορικό, οι αγώνες του για τη δικαιοσύνη όσο και το στυλ και ο «Καντίτ», του εξασφαλίζουν μια θέση στο πάνθεον της ελευθερίας.