Μια ιστορία λίγο – πολύ άγνωστη αφηγείται η Πόλλη Θαναηλάκη, ιστορικός και εκπαιδευτικός, που ερεύνησε αρχεία σε Ελλάδα και ΗΠΑ. Το βιβλίο της (από τις εκδόσεις «Καστανιώτη»), βασισμένο στη διδακτορική διατριβή της, έχει τον γενικό τίτλο «Αμερική και Προτεσταντισμός» αλλά ο υπότιτλος «Η “Ευαγγελική Αυτοκρατορία” και οι οραματισμοί των Αμερικανών μισιονάριων για την Ελλάδα του 19ου αιώνα», μας γεννάει ευθέως τη σκέψη ότι το θέμα αφορά άμεσα τη δική μας κοινωνία.
Προπαγάνδα και παιδεία
Γνωρίζουμε τη Σχολή Χιλ στην Πλάκα ή την Ευαγγελική Εκκλησία στη Λ. Αμαλίας, για να μείνουμε στην Αθήνα, όπου εστιάζει το βιβλίο της η Π. Θαναηλάκη. Υπάρχει όμως το λιγότερο ορατό ιδεολογικό υπόβαθρο που ώθησε τους Αμερικανούς μισιονάριους τον 19ο αιώνα να οργανώσουν διεθνείς αποστολές. «Στην αρχή οι μισιονάριοι συνεργάστηκαν με τον Καποδίστρια», λέει η Πόλλη Θαναηλάκη. «Εφερναν ένα σύστημα παιδείας με προωθημένες για την εποχή ιδέες, όπως οι ερωτήσεις κρίσεως, τα εξειδικευμένα μαθήματα, τα εικονογραφημένα εγχειρίδια. Εθεσαν τις βάσεις για τη γυναικεία εκπαίδευση και το 1836 δημιούργησαν και το πρώτο νηπιαγωγείο». Ομως, σταδιακά, και ιδίως μετά το 1840, ο προπαγανδιστικός ρόλος των μισιονάριων διαφάνηκε καθαρά και το κράτος, υπό την πίεση και της Εκκλησίας, έθεσε φραγμούς.
Η Πόλλη Θαναηλάκη εξυφαίνει ένα πυκνό δίκτυο ιδεολογικών διαδρομών που μας πηγαίνει πίσω στις ρίζες του αμερικανικού πουριτανισμού τον 17ο αιώνα και στη σταδιακή ανάδυση της κυρίαρχης τον 19ο αιώνα ιδεολογίας περί φωτισμένου έθνους. «Το κυρίαρχο αμερικανικό θρησκευτικό δόγμα, δηλαδή ο προτεσταντισμός, έγινε “πλουραλιστικό”, “εξατομικευμένο”, “ανταγωνιστικό” αλλά και “επεκτατικό”». Η Ελλάδα ενδιέφερε λόγω της στρατηγικής της θέσης ως νέο κράτος όπου είχε δύναμη μία «παρηκμασμένη χριστιανική Εκκλησία».
Επί Καποδίστρια έφθασαν στην Αθήνα διάφορες εκδοχές ιεραποστολικής προπαγάνδας. «Υπήρχαν οι άκαμπτοι ιεραπόστολοι που δεν ήθελαν να προσαρμοστούν στην ελληνική πραγματικότητα, με πρωτεργάτη τον Ιωνά Κινγκ, αλλά υπήρχαν και οι πιο διπλωμάτες και ευπροσάρμοστοι, όπως το ζεύγος Χιλ. Οι Χιλ ίδρυσαν την ομώνυμη σχολή που ρίζωσε στην Ελλάδα γνωρίζοντας την αποδοχή». Η Φράνσις Χιλ ήταν παιδαγωγός και «είδε ένα παράθυρο στη μόρφωση της Ελληνίδας. Σύμφωνα με το προτεσταντικό δόγμα, άνδρας και γυναίκα είχαν ισότιμο ρόλο στην οικογένεια. Οι Χιλ είδαν όμως ότι η Ελληνίδα έπαιζε ένα σημαντικό ρόλο στο σπίτι και αν μορφωνόταν θα μπορούσε να γίνει αγωγός προπαγανδισμού των ιδεών τους».
Οι Χιλ ιδρυσαν σχολές επαγγελματικές κατάρτισης για γυναίκες και ο κοινωνικός αντίκτυπος ήταν θετικός. «Εχει ενδιαφέρον να δει κανείς ότι η δραστηριοποίηση της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας εκείνη την εποχή για τη μόρφωση των γυναικών είχε ως αφετηρία την επιτυχία της Σχολής Χιλ και λειτούργησε ως ελληνορθόδοξο αντίβαρο».
Ο θρησκευτικός προσηλυτισμός δεν είχε επιτυχία στην Ελλάδα, «διότι οι μισιονάριοι είχαν υποτιμήσει την ταύτιση έθνους και θρησκείας τον 19ο αιώνα». Μεγάλης σημασίας ήταν το εκδοτικό έργο των μισιονάριων που στο τυπογραφείο τους στη Μάλτα τύπωναν εγχειρίδια σε πολλές γλώσσες. Ελληνες με δυτική παιδεία συχνά τα προλόγιζαν. «Είχαν μάθει οι ίδιοι ελληνικά, ώστε να ελέγχουν ακόμη και τις μεταφράσεις. Οταν ήρθαν στην Ελλάδα βρήκαν μόνο ψαλτήρια σε αρχαΐζουσα. Σταδιακά, πλημμύρισαν την αγορά με αλφαβητάρια, εγχειρίδια και βιβλία για ενήλικες. Τα παιδιά αγάπησαν ιδιαίτερα τα βιβλία αυτά, γιατί ήταν η πρώτη φορά που ένα εγχειρίδιο στα νέα ελληνικά είχε εικόνες».