Ορχάν Παμούκ
Το Λευκό Κάστρο
μετ. Γιώργος Σαλακίδης
εκδ. Ωκεανίδα
Ο Ορχάν Παμούκ είναι ένας από τους γνωστότερους Τούρκους συγγραφείς, με επτά μέχρι στιγμής μυθιστορήματα στο ενεργητικό του και πολλές διεθνείς διακρίσεις. Τα έργα του έχουν μεταφραστεί σε 26 γλώσσες. Κατά καιρούς έχει υποστεί κριτικές από τους Ισλαμιστές που τον κατηγορούν ότι εκμεταλλεύεται τις θρησκευτικές και ιστορικές παραδόσεις της χώρας του. Σίγουρα ο Παμούκ δεν είναι μια τυχαία προσωπικότητα. Πολλές φορές διαμαρτυρήθηκε για την έλλειψη ελευθερίας έκφρασης στη χώρα του και για τη βία του κράτους ενάντια στους Κούρδους. Οι συντηρητικοί τον θεωρούν προκλητικό και φιλοδυτικό, αλλά η νέα γενιά τον βλέπει μάλλον σαν ένα πρότυπο αντίδρασης και επαναστατικότητας. Μέσα από τις σελίδες του Λευκού Κάστρου βλέπουμε να καθρεφτίζεται αυτή ακριβώς η αντίθεση, η διπλή ψυχή της Τουρκίας που πατάει σε δύο ηπείρους, παγιωμένη στις ανυπέρβλητες διαφορές Ανατολής – Δύσης, μοντέρνου και παραδοσιακού.
Σύγκρουση δύο κόσμων
Στο Λευκό Κάστρο του Παμούκ, ζούμε μαζί με τους ήρωες σε ένα κλειστοφοβικό κόσμο χαμένων ελπίδων, ανατροπών και ματαιώσεων. Η περιπέτεια του εκμοντερνισμού και της προσέγγισης Ανατολής – Δύσης αντιμετωπίζεται με λεπτή ειρωνεία και εσωστρέφεια. Ολα σχεδόν διαδραματίζονται μέσα σε ένα δωμάτιο, όπου οι ήρωες αναλώνονται σε εξουθενωτικά παιχνίδια του μυαλού, ενώ δεν υπάρχει σχεδόν καμία αντικειμενική περιγραφή του περιβάλλοντος όπου διαδραματίζεται η ιστορία. Οι χαρακτήρες μένουν ανολοκλήρωτοι, καθώς στην ουσία δεν υπάρχουν παρά μόνο μέσα από τις σκέψεις τους.
Ο ήρωας είναι και ο αφηγητής, πολυμαθής νέος από τη Βενετία που τον 17ο αιώνα αιχμαλωτίζεται από τον τουρκικό στόλο και πουλιέται σκλάβος στη Κωνσταντινούπολη, σε ένα Τούρκο αυλικό. Ο «δάσκαλος», όπως αυτός αποκαλείται, έχει έντονες επιστημονικές ανησυχίες και πάθος για την αστρονομία, αλλά κυρίως έχει καταληφθεί από την εμμονή να ανασκευάσει το γόητρο της Ανατολής και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας μέσα από την προσέγγιση της Δυτικής επιστημονικής σκέψης. Θέλει να κάνει τον αιχμάλωτο Ιταλό συνεργό στις επιστημονικές αναζητήσεις του, φροντίζοντας πάντα να διατηρεί το χάσμα ανάμεσα σε αφέντη και σκλάβο.
Αν και οι δυο τους σχεδόν αμέσως ανακαλύπτουν ότι μοιάζουν σαν δίδυμα αδέλφια, η φυσική τους ομοιότητα δεν μπορεί να υπερκαλύψει τις αγεφύρωτες διαφορές στη σκέψη και την κουλτούρα, που τους χωρίζουν. Ο «δάσκαλος» υποχρεώνει τον Ιταλό σκλάβο να τον διδάξει ό,τι γνωρίζει για την επιστήμη και την «αληθινή» αστρονομία. Μαζί οι δυο τους αντιμετωπίζουν επιτυχώς την επιδημία πανώλης που μαστίζει την Κωνσταντινούπολη, κατασκευάζουν πυροτεχνήματα για να διασκεδάσουν τον Σουλτάνο και γράφουν διδακτικά βιβλία με φανταστικές ιστορίες για να τον μυήσουν στην επιστημονική σκέψη και να τον απομακρύνουν από τους αστρολόγους, τους μοιρολάτρες και τους κάθε λογής τυχοδιώκτες της αυλής. Ο «δάσκαλος» μοιράζεται με τον σκλάβο του το όραμά του για την κατασκευή του «τέλειου όπλου» που θα απαλλάξει τον οθωμανικό κόσμο για πάντα από τους εχθρούς του και προσπαθεί να του εμφυσήσει τις ιδέες του περί ηθικής και πνευματικών ενασχολήσεων, που τον ανυψώνουν και τον ξεχωρίζουν από τη μάζα των κοινών θνητών.
Ο Ιταλός υποτάσσεται, αλλά δεν υποκύπτει, το πνεύμα του ελεύθερο ονειρεύεται τα χρόνια της νιότης του, τον τόπο του και τους ανθρώπους που έχασε. Και η εκδίκηση προς τον αφέντη του εξαντλείται στην προσπάθειά του να του διηγηθεί με κάθε λεπτομέρεια την ανωτερότητα του κόσμου του σε σύγκριση με εκείνη του «δασκάλου», μεταφέροντας τις ψευδαισθήσεις και τα όνειρά του για έναν τόπο που υποψιάζεται πως ποτέ πια δεν θα δει.
Κρίση ταυτότητας
Η σχέση ανάμεσα στον «δάσκαλο» και τον μαθητή είναι μια σχέση αμοιβαίας ηθικής κακοποίησης και πνευματικού εξαναγκασμού. Η σχέση αφέντη-σκλάβου ανατρέπεται αμέτρητες φορές. Το κεντρικό ερώτημα φαίνεται να είναι «γιατί είμαι αυτός που είμαι;» και κατ’ επέκταση «ποιος αλήθεια είμαι;». Ερώτημα αμείλικτο που και οι δύο θα αποφύγουν να προσεγγίσουν με αρκετή ειλικρίνεια.
Αυτή η κρίση ταυτότητας δεν παραμένει θεωρητική. Ο σκλάβος με τα χρόνια θα χάσει το όραμα και την ελπίδα να επιστρέψει στην πατρίδα του, η οποία περνάει στη σφαίρα της φαντασίας, όπως και τα ανύπαρκτα χρόνια της νιότης του. Γι’ αυτόν πατρίδα γίνεται η Κωνσταντινούπολη. Μάλιστα, όταν του δίνεται η ευκαιρία να το σκάσει και να επιστρέψει στην ελευθερία, εκείνος διστάζει και αναπολεί τη σκλαβιά και τον αφέντη του, στα οποία τελικά επιστρέφει με ανακούφιση. Ο «δάσκαλος» από την άλλη μεριά, οικειοποιείται όλο και περισσότερο τα οράματα του Ιταλού σκλάβου του για την ύπαρξη ενός κόσμου πέρα από τα όρια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, όπου θα μπορέσει να πραγματώσει τις πνευματικές του αναζητήσεις. Αραγε αρκεί η γνώση των πιο μύχιων μυστικών του άλλου για να ενστερνισθεί την ταυτότητά του;
Αυτή η κρίση ταυτότητας από θεωρητική μετατρέπεται σιγά σιγά σε πραγματική και κορυφώνεται κατά την πολεμική εκστρατεία των Οθωμανών ενάντια στους Πολωνούς, στην οποία και οι δύο συμμετέχουν. Μπροστά στο Λευκό Κάστρο που υψώνεται μπροστά τους, σηματοδοτώντας το όριο μεταξύ Δύσης και Ανατολής, οι ταυτότητες συγχωνεύονται και η αλήθεια για το ποιος είναι ποιος χάνεται για πάντα.