Υπάρχει ένα ιδιαίτερο φως μέσα στο παλιό σπίτι που στεγάζει το Ιστορικό Αρχείο του Πανεπιστημίου Αθηνών. Μόλις διαβείς την εξώπορτα, ο θόρυβος της πόλης κοπάζει και μία αύρα αθηναϊκής ιστορίας μοιάζει να δίνει τον τόνο. Ξύλινη φαρδιά σκάλα οδηγεί στον πάνω όροφο: κάποτε το σπίτι αυτό, στη Σκουφά 45, ήταν κατοικία. Αργότερα έγινε κλινική. Εκεί που τα παλιά χρόνια θα ήταν το σαλόνι στο ισόγειο είναι σήμερα η αίθουσα εκδηλώσεων και συνεδριάσεων. Πορτρέτα πρυτάνεων και καθηγητών ολόγυρα στους τοίχους. Ξέρεις ότι εδώ η ιστορία διαμορφώνει το μέλλον.
Δεκαπέντε χρόνια ζωής μετράει ήδη το Ιστορικό Αρχείο του Πανεπιστημίου Αθηνών, οργανώθηκε υπό τον καθηγητή Γιώργο Δερτιλή, συνεχίζει (από το 2003) υπό τον καθηγητή Κώστα Γαβρόγλου. Σήμερα βρίσκεται σε μια κρίσιμη, δημιουργική καμπή γιατί, παρά τα προβλήματα χώρου, προσωπικού και χρημάτων, το Ιστορικό Αρχείο, με τη σωρευμένη εμπειρία του, αξιοποιεί τη δυνατότητα που του παρέχει το επιχειρησιακό πρόγραμμα «Κοινωνία της Πληροφορίας» και προχωράει με μεθοδικότητα στην ψηφιοποίηση του υλικού του.
Συλλογή αρχείων
Ο Κώστας Γαβρόγλου, καθηγητής Τμήματος Μεθοδολογίας, Ιστορίας και Θεωρίας της Επιστήμης και η Αντα Διάλλα, επιστημονική υπεύθυνη του προγράμματος «Ψηφιακή Συλλογή του Ιστορικού Αρχείου» είναι δύο διαφωτιστικοί συνομιλητές. Περισσότερο από την κατανόηση μιας διαδρομής, μεγάλη αξία φαίνεται να έχει η ίδια η ξενάγηση στα άδυτα και μη του Ιστορικού Αρχείου. Από τον πρώτο όροφο στο ισόγειο και από εκεί στο υπόγειο, σκέφεται κανείς ότι -δεδομένου του περιορισμένου χώρου- έχουν γίνει θαύματα αρχειοθέτησης. Βρισκόμαστε μπροστά σε δαιδαλώδεις σειρές εγγράφων, φακέλων και φωτογραφιών. Κοντοστέκεται κανείς στις ημερομηνίες από χρυσοτυπία ή από ιδιόχειρες σημειώσεις: 1850, 1900, 1930…. Εκατοντάδες ονόματα φοιτητών στις σχολές του Πανεπιστημίου γραμμένα με το καλλιγραφικό στυλ του 19ου αιώνα. «Συχνά έρχονται συγγενείς που αναζητούν στοιχεία για τους προγόνους τους», μαθαίνουμε.
Ενα τέτοιο οπτικό ερέθισμα χρειαζόταν ώστε η συζήτηση να ακουμπάει σε κάτι χειροπιαστό. Σε λίγο θα περάσουμε στη βιβλιοθήκη όπου δύο φοιτητές εργάζονται μεθοδικά και με εντυπωσιακή αγάπη προς το υλικό. Ηδη, έχουν ψηφιοποιηθεί πάνω από 400.000 έγγραφα και η διαδικασία υπολογίζεται να έχει ολοκληρωθεί ώς το τέλος του χρόνου. Ενα πολύ σημαντικό κομμάτι της ελληνικής ιστορίας, με παραμέτρους που αγγίζουν ζητήματα εκπαίδευσης και ιδεολογίας, διασώζεται, ταξινομείται και παραδίδεται στην έρευνα. Οχι αυτονόητα πράγματα δηλαδή, ιδίως, αν σκεφτεί κανείς το πρόσφατο, ακόμη παρελθόν, όταν η αρχειακή κουλτούρα στην Ελλάδα ήταν ακόμη σε πολύ χαμηλό επίπεδο.
Το υλικό έχει ευρύτατη προέλευση. Πρώτα απ’ όλα είναι τα αρχεία που τήρησαν οι σχολές του Πανεπιστημίου (Θεολογική, Νομική, Ιατρική, Φιλοσοφική, Φυσικομαθηματική) καθώς και όλα τα διοικητικά αρχεία της Συγκλήτου, του Πρωτόκολλου, της Εθιμοτυπίας καθώς και των Διευθύνσεων των Σχολών. Ολα αυτά ορίζουν ένα σύμπαν διάρκειας ζωής πολλών δεκαετιών στο οποίο καθρεφτίζονται, όπως τονίζει ο καθηγητής Κώστας Γαβρόγλου, όλες οι ιδεολογικές εξελίξεις της ελληνικής ακαδημαϊκής κοινότητας και κατ’ επέκτασιν της ελληνικής κοινωνίας.
Εκτός από τα γενικά αυτά αρχεία, υπάρχουν τα προσωπικά αρχεία των καθηγητών, που συνεισφέρουν πολύτιμη γνώση. Στην κατηγορία αυτή υπάρχουν κενά, διότι πολλά αρχεία έχουν διαμελιστεί, χαθεί ή καταστραφεί και για τον λόγο αυτό το Ιστορικό Αρχείο αγωνίζεται να εντοπίσει και να απογράψει όσο το δυνατόν περισσότερα προσωπικά αρχεία. Φωτογραφίες καθώς και ηχητικό και κινηματογραφικό υλικό συγκροτούν μια ακόμη, ιδιαίτερα γοητευτική ενότητα, ενώ πάνω από 100 προσωπογραφίες καθηγητών του Πανεπιστημίου από τον 19ο αιώνα έως τα νεότερα χρόνια συνθέτουν μια πινακοθήκη που εξιστορεί όχι μόνο την πορεία της ακαδημαϊκής ζωγραφικής, αλλά και την ιστορία του ενδύματος καθώς και τις σχέσεις δύναμης και εξουσίας μέσα στους ακαδημαϊκούς κύκλους.
Νοσοκομεία και ναοί
Ολα αυτά τα πολύτιμα αρχεία που προσφέρονται για έρευνα, διδακτορικά και ανταλλαγή γνώσης εμπλουτίζονται και από επιπλέον αρχεία τα οποία ανήκουν στο Πανεπιστήμιο, όπως αρχεία νοσηλευτικών ιδρυμάτων (Αιγινήτειο, Αρεταίειο, Συγγρού, Ευγενίδειο κ.ά.), ναών (Καπνικαρέα), εκπαιδευτηρίων (Μαράσλειος Παιδαγωγική Ακαδημία). Η καταγραφή των επιπλέον αυτών αρχείων, που άρχισε πρόσφατα, διευρύνει την κοινωνική εμβέλεια του Ιστορικού Αρχείου σε πολύ μεγάλη ακτίνα. Ο καθηγητής Κώστας Γαβρόγλου επισημαίνει μια ακόμη πτυχή της έρευνας, στην οποία δίνει μεγάλη σημασία. Στο Αρχείο του Φοιτητικού και Συνδικαλιστικού Κινήματος (αναφέρεται ενδεικτικά η μεγάλη απεργία του 1978), που σχετίζεται και με την ιστορία της νεολαίας στην Ελλάδα και των ριζοσπαστικών κινημάτων. Από το Αρχείο του Πανεπιστημίου σήμερα εξυφαίνεται ένας ολόκληρος κόσμος ιδεών.
Δίκτυο συνεργασίας
Η διαχείριση όλου αυτού του υλικού και ο συντονισμός των δράσεων απασχολεί ιδιαίτερα. Ο Κώστας Γαβρόγλου και η Αντα Διάλλα υποστηρίζουν ότι σταδιακά το Αρχείο αποκτά μια τεχνογνωσία που δεν υπάρχει ανάλογη στην Ελλάδα σε επίπεδο ακαδημαϊκών ιδρυμάτων. Και έχει ενδιαφέρον να δει κανείς τους νοητούς ομόκεντρους κύκλους που ξεκινούν από το Ιστορικό Αρχείο. Ο πρώτος απλώνεται στους κόλπους του ίδιου του Πανεπιστημίου Αθηνών, ο δεύτερος απλώνεται στα άλλα ελληνικά πανεπιστήμια και ο τρίτος, στις διεθνείς συνεργασίες. «Εχουμε ξεκινήσει ένα άτυπο δίκτυο συνεργασίας με τα άλλα πανεπιστήμια της χώρας», επισημαίνει ο καθηγητής Κώστας Γαβρόγλου.
Είναι μια ηγετική πρωτοβουλία του Ιστορικού Αρχείου του Πανεπιστημίου Αθηνών, το οποίο καθώς στηρίζεται θεσμικά και οργανωτικά από τη Σύγκλητο του Πανεπιστημίου, προχωράει σε μια συσπείρωση των άλλων πανεπιστημίων γύρω από το μέγα ζήτημα «Αρχεία». Δανείζοντας τεχνογνωσία και εμπειρία, το Ιστορικό Αρχείο του Πανεπιστημίου Αθηνών φιλοδοξεί να οργανώσει ένα δίκτυο ανταλλαγής γνώσης ανάμεσα στα αρχεία των υπόλοιπων πανεπιστημίων στη χώρα, δημιουργώντας για πρώτη φορά μια ανατροπή του τρόπου με τον οποίο προσεγγίζεται η ιστορία των Σχολών στην Ελλάδα.