Λεύκιος Ζαφειρίου
Ο βίος και το έργο του Ανδρέα Κάλβου (1792-1869)
εκδ. Μεταίχμιο, σελ. 166.
Δαιδαλώδης και μάλιστα μέσα σε μια ταραγμένη εποχή, ο βίος του Ανδρέα Κάλβου πρέπει να παραδεχτούμε ότι στην ανίχνευση στοιχείων ορθώνει εμπόδια, συχνά απαράκαμπτα. Αν παρατάξουμε τη μακρά διαμονή σε ξένες χώρες, τις συνεχείς μετακινήσεις, την ανάμιξη σε ριζοσπαστικά κινήματα, το διχασμό των δημοσιεύσεων σε ελληνόγλωσσα και ξενόγλωσσα και όλα αυτά μαζί συνδεθούν με τον ιδιότυπο, όπως λέγεται, χαρακτήρα του, τότε σχηματίζεται ένα κράμα δυσδιάγνωστο μέχρι σήμερα.
Από το 1889, που αποκαλύπτει και παρουσιάζει πρώτος τον αφανή Ζακύνθιο ποιητή ο Παλαμάς, μέχρι σήμερα, πολλά στοιχεία ήρθαν στο φως. O Κάλβος κέρδισε περίοπτη θέση μοναχικού στη νεοελληνική ποίηση και αν σήμερα πάσχει, δεν πάσχει τόσο από αδιάγνωστες πτυχές, αλλά από στέρεη ταξινόμηση όσων η έρευνα εξιχνίασε.
Τα δύο μείζονα καλβικά ζητούμενα, τα οποία έως σήμερα παραμένουν επίκαιρα, τα έθεσε από το 1942 ο Γ. Σεφέρης στην αλεξανδρινή έκδοση των «Ωδών». Το ένα ζητούμενο είναι μια πλήρης έκδοση των όσων έγραψε και παραμένουν διάσπαρτα. Το άλλο, εξίσου σημαντικό, είναι η βιογραφία του, όχι βέβαια μυθιστορηματικού χαρακτήρα, αλλά αυστηρά φιλολογικής τάξης, με βαθιές καταδύσεις σε αρχεία πέντε χωρών και εν συνεχεία φιλτράρισμα όλων των πληροφοριών. Οσο αυτά τα δύο ζητήματα μένουν ανοιχτά, θα ταξιδεύουμε σε σκοτεινά νερά, φλυαρώντας περί μαυροντυμένων ειδώλων.
Αγνωστη ωδή
Ο Λεύκιος Ζαφειρίου -γνωστός Κύπριος ποιητής και φιλόλογος εν ενεργεία στο Γυμνάσιο Ριζοκαρπάσου- μπήκε στην καλβική περιπέτεια το 1988. Είχε τότε ετοιμάσει ένα σύντομο χρονολόγιο για έκδοση των «Ωδών». Αυτό στάθηκε σημείο εκκίνησης της παρούσας αναλυτικής εργογραφίας. Στην πορεία, όμως, τον περίμενε ασυνήθιστη έκπληξη: η ανεύρεση μιας άγνωστης έως τώρα ωδής του Κάλβου με τίτλο «Ελπίς Πατρίδος». Εντοπίστηκε απ’ τον ίδιον το καλοκαίρι του 2003 στη Βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου της Γλασκώβης. Επρόκειτο για ένα ποίημα του 1819, το οποίο είχε αφιερώσει ο Ζακύνθιος στον Βρετανό φιλέλληνα Φρ. Γκίλφορντ. Πρωιμότερο όλων των γνωστών ποιημάτων, απαιτούσε φιλολογική δημοσίευση και νέα εξέταση κάθε γνωστής πληροφορίας. Εκτός της λανθάνουσας ωδής, τι άλλο μπορούσε να προσθέτει στα ήδη γνωστά για τον Κάλβο ο Ζαφειρίου;
Στα στοιχεία του Μεσοπολέμου, όπου σχηματοποιείται μια πρώτη σαφής εικόνα περί Κάλβου, προστίθενται συνεχώς καινούργια και μέχρι τη δεκαετία του ’60, η εικόνα βελτιώνεται κατά πολύ. Εποπτεία και έγκυρο έλεγχο στην τρέχουσα βιβλιογραφία κρατάει ο καθηγητής Γ. Θ. Ζώρας, με πιο σημαντικό ανάμεσα στα άλλα και ένα αφιέρωμα στο περιοδικό «Νέα Εστία».
Ωστόσο, τα τελευταία 40 – 50 χρόνια η καλβική βιβλιογραφία εμπλουτίστηκε. Βαρύνουσας σημασίας στοιχεία ήρθαν στο φως, όπως η εργασία του K. Πορφύρη για τον Καρμπονάρο Κάλβο, μια σειρά σημαντικών δημοσιεύσεων του M. Βίττι, ενώ υπολογίσιμα θεωρούνται επίσης και τα δημοσιεύματα των Π. K. Ενεπεκίδη και Σπ. I. Ασδραχά. Αυτά και μια σειρά άλλων στοιχείων, που αναδύθηκαν τις τελευταίες δεκαετίες, καθιστούσαν πολύ καθαρότερη την εικόνα του Κάλβου. Εν τούτοις, έμεναν ασυνάθροιστα και κυρίως χωρίς παραβολική εξέταση μεταξύ τους. Μάλιστα, προγενέστερες βεβαιότητες γύρω από τον Ζακύνθιο αποδεικνύονταν τώρα σε πολλά σημεία παραπλανητικές και απαιτούσαν αναθεώρηση ή και απόρριψη.
Ακριβώς αυτό το κενό έρχεται να καλύψει το βιβλίο του Ζαφειρίου. Αθροίζοντας και ελέγχοντας την όλη βιβλιογραφία, προσφέρει την πιο καθαρή έως τώρα εικόνα. Για πρώτη φορά τα διάσπαρτα στοιχεία παρουσιάζονται συγκεντρωμένα σε ένα corpus, το οποίο συνοδεύουν και ανέκδοτα στοιχεία, όπως για παράδειγμα μια επιστολή του Καποδίστρια για τον Κάλβο.
Νέοι προβληματισμοί
Η ωδή «Ελπίς Πατρίδος», σχολιασμένη, μπαίνει ως επίμετρο στον τόμο. Ως πρωιμότερο ανάμεσα στα γνωστά ποιήματα, αν δεν ανατρέπει επικρατούσες παραδοχές, σίγουρα πάντως θέτει νέους προβληματισμούς. Αραγε κλονίζεται σε αξιοπιστία η παραδοχή ότι έγραφε στα ιταλικά και ότι η Επανάσταση του ’21 ως απόλυτη ενσάρκωση των καλβικών ιδανικών στάθηκε η ισχυρή παρόρμηση που τον έστρεψε στα ελληνικά; Επίσης, βασικά καλβικά θέματα, όπως το θέμα της πατρίδας, μετακινούνται προς τα πίσω, αφού θίγονται από το 1819. Ομως το βασικό είναι άλλο. Μήπως έχει ήδη διαμορφώσει ένα ποιητικό σύστημα στα ελληνικά νωρίτερα από την Επανάσταση και το οποίο ακολουθεί στις γνωστές «Ωδές» του 1824 και του 1826;
Ακόμα κι αν ως ποίημα θεωρηθεί «πειραματικό», είναι πάντως μια γνωστή αφετηρία και μπαίνει πρώτο στο σώμα των «Ωδών», αν βέβαια δεν λανθάνει κάτι ακόμη, προγενέστερο. Διαιτητές στο καλβικό παιχνίδι αναλαμβάνουν πλέον οι φιλόλογοι.