Μάρτυρες σιωπηλοί και τρυφεροί, τα κεντήματα διηγούνται την ιστορία κάθε τόπου βελονιά βελονιά. Οι κλωστές, τα μοτίβα, το ύφασμα του καμβά μαρτυρούν τις οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες της εποχής, τα αισθητικά πρότυπα ακόμα και τις πολιτιστικές επιρροές από μέρη μακρινά που αφομοιώθηκαν σταδιακά στα εργόχειρα. H θαυμάσια έκθεση «Ελληνική Κεντητική 17ος – 19ος αιώνας» που παρουσιάζεται μέχρι και τις 28 Μαΐου στο Μουσείο Μπενάκη της Πειραιώς, θα σας ξαφνιάσει και θα σας συγκινήσει με την ομορφιά των εκθεμάτων της. Πενήντα μοναδικά κομμάτια δεν είχαν βγει ποτέ από τις αποθήκες του βρετανικού Μουσείου Victoria & Albert σμίγουν με άλλα πενήντα που ανήκουν στις συλλογές του Μουσείου Μπενάκη και συνθέτουν ένα μοναδικό πανόραμα κεντητικής που καλύπτει όλες τις περιοχές της χώρας. Το αφιέρωμα πραγματοποιήθηκε σε συνεργασία με το Ιδρυμα Αγγελικής Χατζημιχάλη, τιμώντας τα 40 χρόνια από το θάνατο της μεγάλης μας λαογράφου που διέσωσε, μελέτησε και ανέδειξε την παράδοση της ελληνικής κεντητικής σε καιρούς χαλεπούς. H «K» μίλησε με τη λαογράφο Τατιάνα Ιωάννου – Γιανναρά που ανέλαβε την επιστημονική επιμέλεια της εκθέσεως.
– Πώς κατέλεξαν αυτά τα εξαιρετικής ομορφιάς κεντήματα -δείγματα των οποίων βλέπουμε στην έκθεση- στη συλλογή του Μουσείου Victoria & Albert;
– Τα ελληνικά κεντήματα που έχει στην κατοχή του και δυστυχώς δεν έχει παρουσιάσει ποτέ στο ευρύ κοινό, παραχωρήθηκαν στο μουσείο με δωρεές που πραγματοποίησαν Βρετανοί συλλέκτες στο παρελθόν. Ηδη από το 1876 ο Sandwith, διορισμένος Βρετανός πρόξενος στα Χανιά, ξεκίνησε με δική του πρωτοβουλία να συλλέγει κεντήματα και ρούχα που δεν τα φορούσαν εκείνη την εποχή. Φαίνεται ότι την περίοδο της τουρκοκρατίας η ανέχεια είχε αναγκάσει τις Σφακιανές και τις Χανιώτισσες να τα πουλάνε. Το μεγαλύτερο μέρος της συλλογής αυτής, η οποία κρύβει εξαιρετικό πλούτο, πήγε στη Βρετανία ενώ κάποια επέστρεψαν στην Κρήτη. Ορισμένα ξεχωριστά κομμάτια έγιναν δώρα σε Αμερικανούς συλλέκτες και σε άλλα πρόσωπα».
– Πόσα κομμάτια αριθμεί η συλλογή του βρετανικού μουσείου;
– Στο Victoria & Albert υπάρχουν αυτήν την στιγμή 1.300 εγχρωμα κεντήματα και 500 ασπροκέντητα, καμωμένα δηλαδή με λευκή κλωστή σε λευκό ύφασμα. Σε αυτά θα πρέπει να προστεθούν και όλα τα μικρασιατικά που έχουν καταχωρισθεί ως τουρκικά και όχι ως ελληνικά. Πέρα από τον Sandwith, υπήρξαν και μια σειρά από άλλους Βρετανούς συλλέκτες που μάζεψαν με μεθοδικότητα και υπομονή διάφορα κεντήματα που δώρισαν στο Μουσείο. Ανάμεσα στους σημαντικότερους ήταν και δύο πρόεδροι της Βρετανικής Αρχαιολογικής Σχολής στην Αθήνα οι οποίοι έδειξαν έντονο ενδιαφέρον για το ελληνικό κέντημα και συγκρότησαν συλλογές. Ο πρώτος είναι ο Wace, ο οποίος ξεκίνησε τη συλλογή από τα τέλη του περαασμένου αιώνα αλλά και ο διάδοχός του, ο Dawkins. Είχαν μάλιστα συνεργαστεί μεταξύ τους και από αγαθή σύμπτωση χρημάτισαν και οι δυο τους διευθυντές του Victoria & Albert. Η έκθεση αυτή έχει ξεχωριστή σημασία διότι είναι η πρώτη φορά που βλέπουμε αυτά τα εκπληκτικής ομορφιάς κεντήματα, τα οποία δεν είχαν εκτεθεί ποτέ και φυλάσσονται στις αποθήκες του Βρετανικού Μουσείου. Μόνο ένα – δύο από αυτόν τον θησαυρό είχαν παρουσιαστεί στο βρετανικό κοινό, όπως το εξαιρετικό πουκάμισο από την Κάρπαθο.
Οι ξένες επιρροές
– Πώς διαφοροποιούνται τα κεντήματα, ανάλογα με την περιοχή;
– Στα νησιά, το κέντημα έχει μεγαλύτερη ποικιλία στα χρώματα και τα σχέδια. Στην ηπειρωτική Ελλάδα, από την Πελλοπόνησο μέχρι και την Μακεδονία, τόσο τα χρώματα όσο και τα σχέδια είναι πιο αυστηρά, δωρικά. Οι βουνίσιοι είναι πιο κλειστοί και αυτό αντανακλάται και στον λαϊκό πολιτισμό. Υπήρχαν όμως και ομάδες Ελλήνων που γυρίζαν σε διάφορα μέρη της χώρας αλλά και στο εξωτερικό για να ράψουν και να χρυσοκεντήσουν. Με τον ίδιο τρόπο δούλευαν και οι κτιστάδες που πήγαιναν από τόπο σε τόπο για να φτιάξουν σπίτια.
– Πώς αφομοιώθηκαν οι ξένες επιρροές;
– Οι ξένες επιρροές αφομοιώνονταν μέσω του εμπορίου. Εφταναν λ.χ. στις Κυκλάδες κανάτια ή χαλιά από τη Μικρασία με διάφορα σχέδια και μοτίβα. Αυτό ήταν το έναυσμα για να περάσει μετά το σχέδιο και στα κεντήματα των γυναικών. Παράλληλα, τα μικρά νησιά, αντέγραφαν τα σχέδια από τα μεγαλύτερα. Η Ελλάδα, λόγω της γεωγραφικής θέσης της ήταν ένα σταυροδρόμι πολιτισμών. Χάρις στο εμπόριο ήταν πάντα σε επικοινωνία με την Ασία, την Αφρική και τον Βορρά. Αργότερα, έγιναν εντονότερες οι επαφές με τη Δύση. Ολα τα νησιά των Κυκλάδων και τα Δωδεκάνησα είχαν αλισβερίσι με την Μικρά Ασία. Η Κρήτη και η Κύπρος είχαν στενές σχέσεις με την Αίγυπτο. Στη Σκύρο -όπου βρίσκουμε τεράστια παράδοση στον τομέα αυτόν- οι γυναίκες πήγαιναν παραμάνες στην Κωνσταντινούπολη και έτσι συνέχισαν κατά κάποιο τρόπο τη βυζαντινή τέχνη. Το Βόρειο Αιγαίο είχε επαφές με τις χώρες του Δούναβη. Οι Ηπειρώτες από την πλευρά τους είχαν επίσης πολλά πάρε δώσε με το εξωτερικό. Ετσι αφομοιώθηκαν και οι επιδράσεις στο κέντημα. Χωνεύονταν και ύστερα αποτυπώνονταν με έναν ελληνικό τρόπο στον καμβά. Αυτή η ζωντάνια αναδεικνύεται μέσα από την έκθεση στο Μουσείο Μπενάκη.
Απεικονίζει την κοινωνία
– Τι μας αποκαλύπτει η προσεκτική παρατήρηση ενός κεντήματος;
– Αν παρατηρήσετε προσεκτικά ένα κέντημα μπορείτε να καταλάβετε τα πάντα για τις κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες ενός τόπου εκείνη την περίοδο. Στους πιο πλούσιους τόπους βρίσκουμε πολύ πιο ακριβές κλωστές και μεγαλύτερες επιφάνειες υφάσματος κεντημένες. H ποικιλία, τα σχέδια και τα χρώματα, φανερώνουν τη χρήση – καθημερινή ή επίσημη – του κεντήματος. Δυστυχώς, πολλά κεντήματα έχουν χαθεί ή διασκορπισθεί και από την παρουσίαση του Μουσείου Μπενάκη λείπουν ορισμένοι σημαντικοί κρίκοι. Εν τούτοις, μπορεί ο θεατής να σχηματίσει μια πολύ καλή εικόνα για την ποιότητα των ελληνικών κεντημάτων.
– Πώς αποφάσιζαν οι γυναίκες τι σχέδια θα έκαναν στα κεντήματα;
– Οι γυναίκες από τα πέντε χρόνια τους μάθαιναν να στρίβουν την κλωστή και να κεντούν, για να ετοιμάσουν την προίκα τους. Τα σχέδια που έφτιαχναν είτε τα ξεπατίκωναν από τα οικογενειακά, είτε κάποια από τις κεντίστρες που είχε περισσότερο ταλέντο κι έμπνευση προσπαθούσε να αυτοσχεδιάσει. Οι γυναίκες παράβγαιναν η μία με την άλλη στο κέντημα και ταυτόχρονα έψαχναν ευκαιρίες να κάνουν επισκέψεις για να δουν τα σχέδια που είχαν τα εργόχειρα στα άλλα σπίτια. Μην ξεχνάτε ότι πολλά από τα κεντήματα ήθελαν χρόνια όλόκληρα για να τελειώσουν. Ετσι γινόταν η «επίδειξη». Υπήρχαν δύο ειδών κεντήματα. Τα καθημερινά που διακοσμούσαν τις οικίες ήταν συνήθως απλά ή ήταν υφαντά και τα πιο περίτεχνα έβγαιναν από τα σεντούκια τις λεγόμενες «καλές ημέρες», δηλαδή τις εορτές της ορθοδοξίας, στις ονομαστικές εορτές, τους γάμους ή τις βαφτίσεις.
Οι μεγάλες συλλογές
– Ποιες είναι οι μεγάλες συλλογές κεντημάτων στην Ελλάδα;
– Η Ελλάδα δυστυχώς έχει αυτή τη στιγμή στην κατοχή της λιγότερα ελληνικά κεντήματα απ’ ό,τι η Αγγλία. Βρίσκουμε ελληνικά εργόχειρα πολύ υψηλής ποιότητας στη Γαλλία, τη Ρωσία και την Αμερική, ιδιαιτέρως στη Βοστώνη και στο Μητροπολιτικό Μουσείο στη Νέα Υόρκη. Δυστυχώς, σπανίως είναι εκτεθειμένα και τις περισσότερες φορές φυλάσσονται στις αποθήκες.
Το Μουσείο Μπενάκη έχει μιαν εξαιρετική συλλογή. Υπάρχουν σπάνιας ομορφιάς κεντήματα στο Μουσείο Λαϊκής Τέχνης και στο Πελλοπονησιακό Λαογραφικό Ιδρυμα και στο Λαογραφικό Μουσείο της Θεσσαλονίκης και των Ιωαννίνων. Παράλληλα, βρίσκουμε και αρκετές μικρότερες συλλογές. Αξίζει να δειτε αυτήν έκθεση για τον εξής λόγο. Ανθρωποι από την ελληνική ύπαιθρο και τα νησιά -που πολλές φορές τους έχουμε υποτιμήσει ή θεωρήσει άξεστους- έχουν φτιάξει αριστουργήματα που κατά την προσωπική μου γνώμη βάζουν κάτω τον Πικάσο και τον Μιρό. Τα εργόχειρα αυτά έχουν τεράστια ομορφιά και αφαιρετική δύναμη.