Μπαλτάσαρ Γκρασιάν
Ο ήρωας
εισ. – μετ. Φίλιππος Δρακονταειδής
εκδ. Εστία
Οι ησουίτης Μπαλτάσαρ Γκρασιάν (1601-1658) έχει χαρακτηριστεί, για τον «Ηρωά» του κυρίως, ο «Ισπανός Νίτσε». Τα βιβλία του, με πρώτο τον «Ηρωα» και πάλι, τα είχε στο προσκεφάλι του ο Μπιλ Κλίντον. Πολύ πριν από τον Κλίντον, στην εποχή του ακόμα, τον «χρυσό αιώνα» της κυριαρχίας της Ισπανίας και των απαρχών της παρακμής της, τα κείμενά του μεταφράζονταν στα λατινικά, στα ιταλικά, στα γαλλικά, στα αγγλικά και οι βασιλείς προσέτρεχαν διαρκώς στο έργο του «Χρησμολόγιο και η τέχνη της φρονήσεως» (εκδ. Opera, 1990). Επηρεασμένος από τον ανθρωπιστή διπλωμάτη και αυλικό Μπαλτασάρε Καστιλιόνε και τον Νικολό Μακιαβέλι, τις απόψεις του οποίου αντιμετωπίζει κριτικά στα έργα του, ο Γκρασιάν θα σφραγίσει με την αμφίσημη ηθική του, του φαίνεσθαι και της ζωής εν τω κόσμω, πολλά μεγάλα πνεύματα, από τον Λα Ροσφουκό και τον Βολταίρο ώς τον Ναπολέοντα, τον Σοπενχάουερ, που θα τον μεταφράσει στα γερμανικά, τον Γκι Ντεμπόρ και τον Λακάν.
Σε δυσμένεια
Εμβληματική μορφή των ευρωπαϊκών γραμμάτων, μείζων εκπρόσωπος του μπαρόκ, σε επίπεδο αισθητικό και φιλοσοφικό, ο Γκρασιάν, ως γνήσιος ιησουίτης, δεν απέχει από τα εγκόσμια: γνωρίζει από τα μέσα τη λειτουργία τόσο της κοσμικής όσο και της εκκλησιαστικής εξουσίας. Η τόλμη και το ανεξάρτητο πνεύμα του, η επιμονή του να δημοσιεύει τα βιβλία του χωρίς την άδεια της Κοινωνίας του Ιησού και με το εντελώς συμβολικό ψευδώνυμο Λορένσο Γκρασιάν, τον καταδίκασαν συχνά σε δυσμένεια στους κόλπους του τάγματός του. Ο Γκρασιάν, ο οποίος τόλμησε κάποτε να διαβάσει στο εκκλησίασμά του την επιστολή που είχε λάβει από την Κόλαση, υπήρξε καθηγητής φιλοσοφίας και θεολογίας, εξομολόγος ηγεμόνων, στρατιωτικός ιερέας, φημισμένος ιεροκήρυκας. Τα περισσότερα βιβλία του, μεταξύ των οποίων και το αριστουργηματικό αλληγορικό του μυθιστόρημα «El Criticon» («Ο υπερκριτής», εκδ. Καστανιώτη), που υπήρξε, όπως λέγεται, η πηγή έμπνευσης για τον Ντιφόου στον «Ροβινσόνα Κρούσο», τα δημοσίευσε με την υποστήριξη του προστάτη του Βινσένιο Χουάν δε λα Λαστανόσα. Για το συγκεκριμένο έργο, μάλιστα, τιμωρήθηκε αυστηρά από το τάγμα του και ζήτησε να αποχωρήσει από αυτό, αλλά τον πρόλαβε ο θάνατος.
Κύριος εκπρόσωπος του κονσεπτισμού μαζί με τον Κεβέδο, του λογοτεχνικού εκείνου ρεύματος δηλαδή που θέτει την υφολογική λεπτότητα και οξύτητα στην υπηρεσία των ιδεών, ο Γκρασιάν θεωρητικοποίησε τη χρήση των λεκτικών παιγνίων και την αμφισημία που αναδεικνύουν ή συγκαλύπτουν, αναλόγως με την περίπτωση, τις ιδέες, αλλά και τη βραχυλογία, που σφραγίζουν το έργο του. «Ο,τι καλό λέγεται διά βραχέων», υποστήριζε. Ετσι και ο «Ηρωάς» του συμπυκνώνει σε περίπου πενήντα σελίδες τη μύηση ενός νεαρού πρίγκιπα στον ρόλο του ήρωα, του ιδεώδους μονάρχη. Σε αντίθεση με τα πολυσέλιδα ανάλογα έργα της ιδίας περιόδου σε άλλες χώρες, όπως ο «Τηλέμαχος» του Φενελόν λόγου χάρη, ο Γκρασιάν περιορίζεται σε κανόνες αφοριστικού τύπου, που διδάσκουν στον ηγεμόνα όχι τόσο το είναι, αλλά το φαίνεσθαι καλός καγαθός. Πολλές φορές, μάλιστα, διαβάζοντας το κείμενό του, ο αναγνώστης δεν ξέρει αν επικροτεί ή αποδοκιμάζει τις στάσεις και τις συμπεριφορές που περιγράφει και συμβουλεύει. Καθότι, «πνεύμα αμφιδέξιο», δήλωνε ότι «τις πιο σημαντικές για μας αλήθειες δεν τις εκφράζουμε παρά συγκαλυμμένα».
Κρυψίνους
Ο «ήρωας» του Γκρασιάν πρέπει, λοιπόν, πρώτα και κύρια να είναι κρυψίνους, να δημιουργεί στους άλλους ερωτήματα όσον αφορά τις δυνατότητες και τα ταλέντα του, να είναι αγαπητός και να συναναστρέφεται άλλους ήρωες, να σέβεται την τύχη και να υποτάσσεται στις αποφάσεις της, να σέβεται τον Θεό. Πολλά από τα χαρίσματά του δεν εκπορεύονται από τη θεία Πρόνοια, αλλά κατακτώνται με μόχθο και άσκηση. Ο Γκρασιάν υπογραμμίζει τα συμπεράσματά του με συχνές αναφορές σε καίσαρες και αυτοκράτορες, στρατηγούς, πολιτικούς και φιλοσόφους της αρχαιότητας· και συχνά προβαίνει σε παραλληλισμούς, συγκρίνοντας τον Ηρακλή με τον Κάτωνα, ή τον Τιβέριο με τον Φίλιππο Β΄ λόγου χάρη.
Το δοκίμιό του θα μπορούσε κάλλιστα να χαρακτηριστεί ως «εγκώμιον της απόκρυψης», αφού ο κύριος άξονας της επιχειρηματολογίας του είναι η συσκότιση και η απόκρυψη των ικανοτήτων, των βουλήσεων, των αδυναμιών του ηγεμόνα, έτσι ώστε η εικόνα του να παραμένει σκοτεινή, και επομένως αλώβητη. «Αποτρέπει τους πάντες ο φωτισμένος άντρας να ερευνήσουν το βάθος των ικανοτήτων του, αν θέλει να τον σέβονται οι πάντες. Εντυπωσιακό είναι το ποτάμι ώσπου να περάσει κανείς απέναντι· και άξιος σεβασμού ο άντρας ώσπου να μάθουν οι άλλοι ποιο είναι το όριο των δυνατοτήτων του». Και στη συνέχεια: «φυρή θα παραμείνει η τέχνη (της αποσιώπησης) αν, οδηγώντας την επιφυλακτικότητα ώς τα όρια της ανοχής της, δεν αναλάβεις να συγκαλύψεις τις παρορμήσεις των αισθημάτων. (…) Οι ασθένειες της θέλησης αδυνατίζουν τη φήμη· και να έρθουν στο φως, κοινός κανόνας είναι πως η φήμη πεθαίνει. (…) Αποτελεί απόδειξη έξοχων ικανοτήτων να εισδύεις στη θέληση του άλλου· και αποτελεί συμπέρασμα ανωτερότητας να ξέρεις να κρατάς σφραγισμένη τη δική σου».
Το συγκεκριμένο κείμενο είναι προφανώς εξαιρετικά ενδιαφέρον ως εγχειρίδιο διαμόρφωσης ηγετών. Για όσους όμως δεν έχουν τέτοιες φιλοδοξίες, το ενδιαφέρον και η σημασία του εστιάζονται αλλού: στον δεξιοτεχνικό τρόπο με τον οποίο ο Γκρασιάν κάνει πράξη, ως συγγραφέας, αυτή την απόκρυψη, αυτή την αποσιώπηση, ασκούμενος ταυτοχρόνως στην ακρίβεια και την αμφισημία· και στα όσα ο εμπνευσμένος αυτός ιησουίτης λέει και υπαινίσσεται για την Ισπανία και τις αυτοκρατορίες, την εποχή του και τις μεταβατικές εποχές, τον άνθρωπο και την κοινωνία του ανεξαρτήτως τόπου και χρόνου.