Ειρήνη Σαριόγλου & Καίτη Σαριόγλου
Πενήντα Χρόνια από τα Σεπτεμβριανά
Κωνσταντινούπολη: Πριν, Τότε, Μετά
εκδ. Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο, σελ. 230
Η επιμέλεια και η επιλογή των κειμένων του βιβλίου οφείλονται στις Ειρήνη και Καίτη Σαριόγλου. Η Ειρήνη Σαριόγλου είναι ιστορικός στο Πανεπιστήμιο Αθηνών γνωστή για τη μελέτη Turkish Policy Towards Greek Education in Istanbul, 1923-1974 (αγγλική έκδοση του ΕΛΙΑ, 2004) και η Καίτη Σαριόγλου είναι φιλόλογος στο Ζάππειο Παρθεναγωγείο, αρθρογράφος και μεταφράστρια (πρόσφατη μετάφρασή της, «Ο Σιμιγδαλένιος» του Αλ. Αδαμόπουλου στα τουρκικά). Είναι Πολίτισσες και ενεργά μέλη της μεγάλης λόγιας παράδοσης του εκεί Ελληνισμού. Το βιβλίο τους «Κωνσταντινούπολη: Πριν, Τότε και Μετά» γράφτηκε για τα πενήντα χρόνια από τα γεγονότα της 6, 7 Σεπτεμβρίου 1955 που σημάδεψαν μια από τις μελανές σελίδες της ιστορίας των ελληνοτουρκικών. Στη μελέτη φιλοξενούνται κείμενα Πολιτών ποιητών, λογοτεχνών, δημοσιογράφων και καθηγητών ταξινομημένα επί της χρονικής καμπύλης πριν, τότε και μετά. Για πρώτη φορά εδώ δημοσιεύεται η συγκλονιστική, από κάθε άποψη, έκθεση του Ακαδημαϊκού, πρέσβη ε.τ. Β. Θεοδωρόπουλου που ήταν πρόξενος στην Πόλη την εποχή εκείνη. Πρόκειται για μια άριστα φροντισμένη και επιμελημένη έκδοση του ΕΛΙΑ, κοσμημένη με σπάνιο φωτογραφικό υλικό (η έκθεση του οποίου από Ιδρυμα Ιστορικών Μελετών Τουρκίας, είχε προκαλέσει ακραία εθνικιστικά γεγονότα τον περυσινό Σεπτέμβριο στην Κωνσταντινούπολη). Το κυρίαρχο στοιχείο που αναδεικνύεται από τη μελέτη της περίπτωσης των ανθελληνικών Σεπτεμβριανών είναι το εκρηκτικό κοινωνικο-πολιτικό μείγμα της συνύπαρξης εθνικισμού και μειονοτήτων και η πολιτική του εκμετάλλευση.
Οργανωμένες λεηλασίες
Αιτία των γεγονότων υπήρξε το Κυπριακό υπό τη σκιά του ναυαγίου της τριμερούς (Ελλάδα – Αγγλία – Τουρκία) διάσκεψης του Λονδίνου το 1955. Το βράδυ της 6ης Σεπτεμβρίου 1955 οργανώθηκαν «αυθόρμητες» διαδηλώσεις στην Πόλη και τη Σμύρνη, ως μέσο πίεσης υπέρ των τουρκικών θέσεων. Ταυτόχρονα, εξερράγησαν δύο βόμβες στον κήπο ανάμεσα στο σπίτι που γεννήθηκε ο Κεμάλ Ατατούρκ και το τουρκικό προξενείο στη Θεσσαλονίκη. Οι βόμβες, όπως προέκυψε, αποτελούσαν μέρος του σχεδίου και είχαν τοποθετηθεί από τον κλητήρα του προξενείου και ένα μουσουλμάνο φοιτητή από την Κομοτηνή που εκτελούσαν διατεταγμένη υπηρεσία. Η πράξη, όμως, αυτή μαζί με όλη την προπαρασκευή των εκδηλώσεων για το Κυπριακό οδήγησε στο οργανωμένο και βίαιο ξέσπασμα των «αγανακτισμένων πολιτών» εις βάρος 100.000 Ελλήνων της Κωνσταντινούπολης και των Ελλήνων αξιωματικών του ΝΑΤΟ στη Σμύρνη. Συνολικά, λεηλατήθηκαν και κατεστράφησαν χίλια περίπου ελληνικά σπίτια, 4.500 επιχειρήσεις, 73 εκκλησίες, 26 σχολεία, αθλητικά σωματεία και σύλλογοι και βεβηλώθηκαν τα μεγαλύτερα ελληνικά νεκροταφεία μαζί με τους τάφους των Οικουμενικών Πατριαρχών στον περίβολο της Μονής Βαλουκλή στην Πόλη. Οι υλικές, ηθικές και ψυχολογικές ζημιές υπήρξαν τεράστιες. Ο Τούρκος συγγραφέας Αζίζ Νεζίν σε άρθρο του στη «Σαμπάχ» μίλησε για «νύχτα του Αγίου Βαρθολομαίου. […] Είχε αρχίσει με το πρόσταγμα του Δημοκρατικού Κόμματος του Μεντερές. […] Στόχος της λεηλασίας της νύχτας 6/7 Σεπτεμβρίου ήταν οι Ρωμιοί της Πόλης».
Μετά τα γεγονότα
Τα «γεγονότα της ντροπής», όπως αποκαλούνται σήμερα στην Τουρκία, υπήρξαν σταθμός για την ελληνική μειονότητα. Το 1910 αριθμούσε περί τα 331.000 μέλη και το 1925 περί τα 250.000 καταλαμβάνοντας ένα ποσοστό γύρω στο 25% – 33% του συνολικού πληθυσμού. Σήμερα, η μειονότητα αριθμεί περί τα χίλια άτομα που αντιπροσωπεύουν το 0,01% του συνολικού πληθυσμού της Κωνσταντινούπολης. Το καθεστώς Μεντερές που αρχικά μιλούσε για τη βόμβα κατά της οικίας Ατατούρκ, εν συνεχεία μίλησε για «κομμουνιστικό δάκτυλο» στον οποίο απεδόθη και η όλη όξυνση του Κυπριακού. Το 1961, μετά την ανατροπή του καθεστώτος με στρατιωτικό πραξικόπημα, ο πρωθυπουργός Μεντερές, ο υπουργός Εξωτερικών Ζορλού και ο υπουργός Οικονομικών Πολατκάν καταδικάστηκαν σε θάνατο δι’ απαγχονισμού για παραβίαση του τουρκικού συντάγματος και αλλοίωση του πολιτεύματος. Η δίκη έδειξε ότι αυτοί ήσαν οι ηθικοί αυτουργοί, μεταξύ άλλων, για τα Σεπτεμβριανά. Για το επιμύθιο, Μεντερές, Ζορλού, Πολατκάν, τιμήθηκαν με δημόσια κηδεία στην Πόλη, τον Σεπτέμβριο του 1990.
Η πραγματική ύβρις
Ωθώντας την ιστοριογραφία, το βιβλίο αποτελεί ταυτόχρονα μια κιβωτό μνήμης. Η μελέτη, όμως, θα έχει αποτύχει αν η ανάγνωσή της προκαλέσει μόνον οργή. Το αίτημά εδώ είναι η αποτροπή λαθών του παρελθόντος. Για πολλές δεκαετίες, εν μέσω μάλιστα του παραδοσιακού συμφώνου ελληνοτουρκικής φιλίας Βενιζέλου – Ατατούρκ του 1930, και της αναθέρμανσης των διμερών σχέσεων το 1950, τόσο στην Τουρκία όσο και στην Ελλάδα υπήρξαν εθνικιστικές σχολές που υμνούσαν το «εγώ» και χάιδευαν το «εμείς» δαιμονοποιώντας τον «άλλο», εν προκειμένω τους Ελληνες στην Τουρκία και τους Τούρκους στην Ελλάδα· κι όλα αυτά για αλλότριους λόγους. Οι σχολές αυτές υπάρχουν ακόμα. Η πραγματική ύβρις δεν είναι η εκδήλωση των γεγονότων, αλλά το ότι τα γεγονότα αυτά δεν δίδαξαν τίποτα και κανέναν. Σωρεύονται στην α-ιστορική ευρυχωρία των διεθνών σχέσεων που, με ισχυρή δόση ανθρωπιστικής ρητορικής, εκτρέφουν τη βία, βαφτίζουν τις εσωτερικές και κοινωνικοπολιτικές αδυναμίες σε «εθνικά ζητήματα», κι εν συνεχεία τα παραπέμπουν στο πεδίο των «γεωπολιτικών» αναζητήσεων. Η βαλκανιοποίηση πάντα ωφελούσε τα στρατιωτικο-βιομηχανικά συμπλέγματα. Ούτε οι Ελληνες και οι Τούρκοι ούτε οι Σέρβοι, οι Βόσνιοι και οι Κροάτες ούτε οι Κοσοβάροι και οι Σκοπιανοί ωφελήθηκαν – για να μην πάμε στη Μέση Ανατολή και στην Ασία. Εδώ το αίτημα, ορθά, είναι η αφύπνιση. Τότε μόνο θα πάψουν οι φοβίες και τα λάθη του παρελθόντος να υπονομεύουν την ευημερία, το παρόν και το μέλλον των σχέσεων λαών και ομάδων.