Παπαδιαμαντικά Τετράδια
Τεύχος 7
εκδ. Δόμος, σελ. 194
O Παπαδιαμάντης εξασφάλιζε τα προς το ζην συνεργαζόμενος με εφημερίδες και περιοδικά κυρίως ως μεταφραστής. Ωστόσο, η εικόνα του μεταφραστή παραμένει σήμερα λιγότερο φωτισμένη, συγκριτικά με εκείνη του διηγηματογράφου, που τότε ήταν μάλλον πάρεργο.
Θέμα αδιερεύνητο σε εύρος, αλλα κυρίως σε βάθος, τα ανυπόγραφα μεταφράσματα του Σκιαθίτη, ίσως τώρα, σ’ αυτό το αφιερωματικό τεύχος, να αποκαλύπτεται μέρος της πραγματικής του διάστασης. Το κύριο βάρος ως προς την τεκμηρίωση των ανυπόγραφων παπαδιαμαντικών μεταφράσεων το φέρει το εκτενές μελέτημα, 83 σελίδων, που υπογράφουν οι N. Δ. Τριανταφυλλόπουλος και Λ. Τριανταφυλλοπούλου. Ενω το δοκίμιο που υπογράφει η Χρυσή Καρατσινίδου-Παπαθανασίου εξετάζει διεξοδικά τους μεταφραστικούς τρόπους μιας και μόνο μετάφρασης. Επικεντρώνεται πάνω στη νουβέλα του Μωπασσάν «H κληρονομιά», που δημοσιεύτηκε ανυπόγραφα σε δεκατρείς συνέχειες στην «Εφημερίδα» του Δημ. Κορομηλά, την άνοιξη του 1889.
Ανεξερεύνητο τοπίο
Πώς όμως τίθεται το ζήτημα; Ζυγίζοντας τον Παπαδιαμάντη, πάντα βάραινε ο διηγηματογράφος και ο μεταφραστής έμενε παραμελημένος στα περιθώριο. Βρισκόμαστε έτσι εμπρός σε ένα ανεξάντλητο θέμα, πρωτίστως λόγω του ανεξερεύνητου μεταφραστικού όγκου. Ακολουθούν μετά λάθη που παρεισέφρησαν σε προγενέστερες φιλολογικές έρευνες και το ζήτημα καταλήγει σήμερα ακόμα πιο περίπλοκο. Ενω, για παράδειγμα, ο Γ. K. Κατσίμπαλης -ο πρώτος έγκυρος βιβλιογράφος του- καταχωρεί βιβλιογραφικά 16 βεβαιωμένες μεταφράσεις, ο Γ. Βαλέτας -ο πρώτος επιμελητής των παπαδιαμαντικών απάντων- τις ανεβάζει στο εντεκαπλάσιο, θέλοντας να εξαντλήσει το θέμα και δίνοντας βάρος μόνο σε εξωγενή τεκμήρια: χρονολογίες, μαρτυρίες κ.λπ., παρασύρθηκε σε σφάλματα. Το μεταφραστικό τοπίο απαιτεί τώρα διαλεύκανση των προηγούμενων λαθών και έπειτα είσοδο σε νέα βιβλιογραφική έρευνα. Και αυτό γιατί υπάρχει κίνδυνος διείσδυσης παρόμοιων σφαλμάτων. O πιο ασφαλής τρόπος για να ξεκαθαρίσει το έδαφος δεν είναι μόνο τα εξωγενή τεκμήρια, αλλα κυρίως τα ενδογενή γλωσσικά. H σύζευξή τους παρέχει το ασφαλέστερο κριτήριο ανίχνευσης κάθε ανυπόγραφου κειμένου. Πρόσφατα έσκασε στη φιλολογική σκηνή σχετικό «ολίσθημα», επειδή κατά τα φαινόμενα παραμελήθηκαν στον έλεγχο της πατρότητας τα ενδογενή γλωσσικά τεκμήρια. Οι γλωσσικές αρχές ανίχνευσης των παπαδιαμαντικών μεταφράσεων δημοσιεύονται σε προγενέστερο τεύχος. Πρόκειται για επανερχόμενες αναλλοίωτα ή λίγο παραλλαγμένα χαρακτηριστικές εκφράσεις, ιδιωματικές λέξεις και τύποι σύνταξης, όπως επίσης και ιδιωματικά στοιχεία σκιαθίτικα. H έρευνα και ο συνεχής εμπλουτισμός αυτών των γλωσσικών τεκμηρίων αποκάλυψαν τα τελευταία πέντε-έξι χρόνια περί τις 25 άγνωστες ή σχεδόν άγνωστες μεταφράσεις. Αφορούν τη μεταφραστική θητεία του Παπαδιαμάντη στην «Εφημερίδα» του Δημ. Κορομηλά, το «Αστυ» των αδελφών Αννινου και το «Νέον Αστυ» του Δημ. Κακλαμάνου, όπου ρητά υπάρχει μαρτυρία ότι προσελήφθη κυρίως ως μεταφραστής. Στις τρεις εφημερίδες εντοπίστηκαν υψηλά στην εποχή τους συγγραφικά αναστήματα, κάποια γνωστά και σήμερα, όπως ο E. Γ. Ουέλς, ο Γκυ ντε Μωπασσάν, ο Ερρίκος Σιέγκεβιτς, ο A. Π. Τσέχωφ, ο Λιούης Ουάλλας, ο Μπραμ Στόουκερ κ.ά. Αναμεσά τους και η νουβέλα του Κίπλιγκ «H παράδοξος ιππηλασία του Μόρρουβη Τζώκες», η οποία αναδημοσιεύεται ακέραια στο παρόν τευχος.
Μέτρο αφομοίωσης
Οι γλωσσικές αρχές ανίχνευσης ανυπόγραφων μεταφράσεων δεν λύνουν μόνο το οξύ πρόβλημα στα ποικίλα ανεντόπιστα παπαδιαμαντικά μεταφράσματα. Επειδή η γλώσσα του μεταφραστή δεν απέχει πολύ από εκείνη του διηγηματογράφου, μας εισάγουν επίσης και στο θεμελιώδες θέμα των ευρωπαϊκών επιδράσεων. Μήπως, δηλαδή, η μεταφραστική γραφίδα δεν ήταν μόνο για βιοπορισμό, αλλά συγχρόνως και ιδιότυπη σπουδή στην αφήγηση. Με άλλα λόγια, ανοίγει πόρτα και μπαίνουμε στο αφηγηματικό εργαστήριο του Σκιαθίτη. Διόλου απίθανο στο μέλλον να υπάρξουν εκπλήξεις. Προσκομίζοντας η φιλολογική έρευνα στοιχεία, ίσως αποδειχθεί ότι δεν ήταν τόσο ανάλγητα εθνοκεντρικός επαρχιώτης, αλλά αντιθέτως γόνιμο πνεύμα αφομοίωσης στους ξένους συγγραφείς της εποχής του. Ολα είναι υποθέσεις. Δεν αποκλείεται, όμως, να προκύψουν ακόμη και βοηθητικά στοιχεία για «διορθώσεις», που μπορεί να σχετίζονται με αμφιλεγόμενα σημεία πάνω στο πρωτότυπο έργο.
Τα «Παπαδιαμαντικά Τετράδια» δεν απευθύνονται αποκλειστικά σε μελετητές. Μεγάλο μέρος του τεύχους περιλαμβάνει αποσπάσματα από μεταφράσεις που μάλλον αποκλείεται να εκδοθούν. Μπορεί ο Σκιαθίτης να βρίσκεται συνεχώς στο προσκήνιο -πρόσφατη είναι η μεταγλώττιση στα νέα ελληνικά της «Φόνισσας»- εν τούτοις οι μεταφράσεις του μένουν στα αζήτητα της αγοράς. Παίρνεις έτσι κάποια γεύση και απολαμβάνεις τη μετάφραση σε παπαδιαμαντικά ελληνικά.