Τζων Πίλμεϊερ
Η Αγνή του Θεού
Σκηνοθεσία: Βασ. Νικολαΐδης
Θέατρο: Τέχνης (Φρυνίχου)
«Καμπάνες άηχες
-κανείς δε νοιάζεται να τις σημάνει-
αλλά μες στη σιωπή βρίσκουνε πάλι
τη μυστική καταγωγή τους».
Τακης Μενδρακοσς
«Τα τετράστιχα
της τρελής ανέμης», 2006
Π ρωτοείδα το ενδιαφέρον έργο του Τζων Πίλμεϊερ (Πενσυλβανία, 1949) στα μέσα της δεκαετίας του ’80 με την πρόσφατα εκδημήσασα Αλκηστη Γάσπαρη, τη Ματίνα Καρρά και τη Μαίρη Παραδέλη, σε σκηνοθεσία Σταμ. Χονδρογιάννη. Αργότερα, αρχές του 1997, μιλούσα απ’ αυτήν τη στήλη για το ίδιο έργο, ανεβασμένο από τον Κύπριο σκηνοθέτη Ανδρ. Χριστοδουλίδη στο εκεί παρακλάδι του ΘΟΚ, το θέατρο «Ενα». Η δεύτερη παράσταση ήταν καλύτερη από την πρώτη και η φετινή σαφώς ανώτερη αμφοτέρων.
Ο Πίλμεϊερ γράφει (1979) ένα έργο ισχυρών ηθικών διλημμάτων κι έχει τη δραματουργική πρόνοια να προσφέρει πειστικά επιχειρήματα και στις τρεις ηρωίδες του, μαζί με αρκετό αστυνομικό σασπένς. Ετσι ο θεατής, ανεξάρτητα από το ίδιο το θέμα, το οποίο για αρκετούς θνητούς είναι ευτυχώς αφελές ως ήδη λελυμένο, έχει την ευκαιρία να παρακολουθήσει σύγκρουση ετερωνύμων που παράγουν όχι τυχαίες δραματικές εξάρσεις.
Η τυφλή πίστη
Η Αγνή είναι μια νεαρή καλόγρια που κατηγορείται ότι σκότωσε το διά κλεψιγαμίας έκνομο παιδί της, παιδί αγνώστου πατρός το οποίο εκείνη, μέσα στην πνευματική και ψυχική της διασάλευση, πιστεύει ότι ανήκει στον… Θεό, μέσω αμώμου συλλήψεως. Η ψυχίατρος, απεσταλμένη του δικαστηρίου, έχει προφανώς τη βούληση να καλύψει το θέμα και να βοηθήσει την ταραγμένη συνείδηση, ενώ απέναντι στις δύο αυτές μορφές ορθώνεται μια ανασχετικά αυστηρή, αλλά σχετικά αναποφάσιστη κι αυτή περί το θείον, ματαιωμένη ως γυναίκα, νυν ηγουμένη της μονής.
Παρότι εξωτερικά αντικειμενικός παρατηρητής, ο συγγραφέας, και από μόνη την κατάληξη της νεαρής μοναχής, δηλ. τον θάνατό της, μοιάζει να καταγγέλλει τη θρησκεία, και εν προκειμένω τον τα φαιότατα φορούντα καθολικισμό, για την καταδυνάστευση αθώων ψυχών που σε κάποια αδύναμη στιγμή θυμήθηκαν το σώμα, γιατί το σώμα πιεστικά τις θυμήθηκε με την επιτακτική του απαίτηση. Παρουσιάζεται και είναι στ’ αλήθεια εξοντωτική για την παγιδευμένη νέα η διαδικασία της «ανάκρισής» της από την ψυχίατρο, ιδίως καθώς η τυφλή πίστη της μοναχής λειτουργεί ως αντίπαλη ιερά εξέταση που την κρατά φυλακισμένη στη μυστικοπάθεια, στην πρόληψη και στην ψυχασθένεια. Με μέγιστο, μεταξύ άλλων, πρόγονό της τον Αριστοτέλη, φιμωμένο για δεκαπέντε αιώνες από τον Χριστιανισμό, η Επιστήμη, στο πρόσωπο της ψυχιάτρου, που όμως επηρεάζεται ανθρώπινα απ’ το οιονεί θαύμα, παλεύει απεγνωσμένα για την αλήθεια, το φως και την απελευθέρωση.
Ακόμη και όσοι μέσα από μια κατανοητή μεταφυσική ανάγκη, κρατούν με ελπιδοφόρο πάθος την σαθρή βακτηρία της όποιας θρησκείας, είναι αδύνατον να μην αναγνωρίσουν στο έργο του Πίλμεϊερ τον δυναστευτικό ρόλο των δογμάτων: αμετακίνητες εμμονές, εσωτερικά βασανιστήρια, αυτομαστιγωτικές παλινωδίες, εθελοτύφλωση, αμφισβήτηση της ίδιας της μητρότητας, άρνηση της γυναικείας φύσης, όλα στο πρόσωπο της ηρωίδας. Τόσο οι θρησκείες όσο και οι ανδροκρατικές κοινωνίες (ή και μαζί), αν το καλοσκεφτούμε, βασικό στόχο, ανυπεράσπιστο θύμα και αμνό θυσίας είχαν πάντοτε ιδίως τη γυναίκα, που όχι μόνον δεν της επέτρεψαν να πεθαίνει «ως ανδρικώτατα», αλλά ούτε και να ζει εξωθεσμικά, σύμφωνα με ό,τι γενετικά και συναισθηματικά την προσδιορίζει.
Η έννοια της αμαρτίας
Η από πάσης πλευράς άθλια έννοια της αμαρτίας και της ενοχής -αφήνω πια τη στραγγαλιστική προπατορική- έστειλε αφίλητες, διαπομπευμένες ή ηθικά καταρρακωμένες, αναρίθμητες στρατιές γυναικών από καταβολής ιστορίας. Γι’ αυτό τον πρόσθετο λόγο, η «Αγνή του Θεού», παρά ορισμένες επαναλήψεις ή και τη μερική έλλειψη συμπύκνωσης του κειμένου, μπορεί να θεωρηθεί, όχι επιφανειακά και κραυγαλέα ως συνήθως γίνεται αλλά ουσιαστικά, έργο γεμάτο καίριους ανθρώπινους προβληματισμούς και γνήσια φεμινιστική συνηγορία.
Ο Βασ. Νικολαΐδης σεβάστηκε και αγάπησε το έργο. Δεν άφησε να του ξεφύγει καμιά εξωστρέφεια, ευκολία ή θεατρόμορφη γοητεία. Εστησε παράσταση «δύσκολη» για κοινούς θεατές, μπεργκμανική, δωματίου, αλλά συνάμα καθαρή και αληθινή για τους συνειδητούς και τους ασκημένους. Αρνήθηκε κάθε είδους υπεκφυγή διακόσμησης, ψυχική φιοριτούρα, άνοιγμα χαραμάδας για τον έτοιμο να δραπετεύσει ανέμελο, κι έτσι οργάνωσε ένα σφιχτό πνευματικό σύνολο αντικρουόμενων θεωριών μέσα από ζωντανά, πάσχοντα πρόσωπα. Η άκρα γυμνότητα του σκηνικού (Ν. Σαριδάκης) ήταν ιδιαίτερα εύγλωττη ως προς τη λιτή επιλογή της σκηνοθετικής αυστηρότητας. Πρώτη φορά ακούω μεταφραστικό λόγο των Χρήστου Καρχαδάκη – Μαρίας Ευθυμίου και χαίρομαι να βεβαιώσω για τα εξαίρετα ελληνικά, τον ρέοντα ρυθμό τους και την, άκρως αναγκαία εδώ, υψηλή τους ψυχική θερμοκρασία. Η γιατρός της Λουκίας Πιστιόλα είχε τη μεθοδικότητα, την αυταπάρνηση αλλά και την ανθρωπιά που οφείλει ο επιστήμων στον εαυτό του και στους άλλους. Είναι αρκετές οι φορές που έχω διαπιστώσει τον επαγγελματισμό και τη στερεότητα αυτής της ηθοποιού. Η μεγάλη πείρα και το βαθύ αίσθημα, η αφοσίωση αλλά και οι διλημματικές, αμφισβητησιακές ρωγμές της ηγουμένης συνδυάστηκαν εξαιρετικά, με οδύνη αλλά και υπονομευτικό χιούμορ, από την Εύα Κοταμανίδου. Εξάλλου, τρεις νομίζω πως είναι οι νεότατες ηθοποιοί μας οι οποίες ήδη απέδειξαν τις μεγάλες δυνατότητές τους και από τις οποίες προσδοκούμε τα πολύτιμα: η Εύη Σαουλίδου, η Κόρα Καρβούνη και η εκ Θεάτρου Τέχνης Αννα Κουτσαφτίκη. Ο σπαραγμός φοβισμένου ζώου της τελευταίας, η σύνθεση άδολης πίστης και δέους, η εκλεκτή τεχνική της στις σκηνές ανακλητικών συνειρμών καταληψίας μέσα στην ύπνωση, με πείθουν άλλη μια φορά για το αδιαμφισβήτητο θεατρικό της δαιμόνιο.
Κατά μια έννοια είναι «ξεκούραστο» να παρακολουθείς θρησκευτικά δράματα γιατί, ενώ την υπόσχονται, ξέρεις ότι δεν υπάρχει καμιά ελπίδα.