E. X. Γονατάς: «Τρεις δεκάρες και άλλα αφηγήματα». Εκδόσεις «στιγμή», Αθήνα 2006.
O E. X. Γονατάς (Αθήνα 1924-2006) εμφανίστηκε στα γράμματα το 1944 με δημοσιεύσεις στο περιοδικό «Παλμός» και το ψευδώνυμο E. Γονής. Με την έκδοση της συλλογής αφηγημάτων «O ταξιδιώτης» το 1945 αναδεικνύεται ο πρωτοπόρος στη φανταστική αφήγηση, είδος το οποίο δεν καλλιεργήθηκε με συνέπεια στη χώρα μας. O Γονατάς υπήρξε ολιγογράφος, αλλά παρέμεινε πιστός στον κόσμο του «θαυμαστού», του παραδόξου και του ονειρικού. Αλλωστε, αυτήν την προτίμηση την εκφράζει και στις μεταφραστικές του επιλογές: Ιβάν Γκολ, Βολς, Λου – Κιαγκ – Τσέου, Πόρτσια, Πιέρ Μπεττενκούρ, Λίχτενμπεργκ. Και ως επιμελητής της συλλογής «Ασυνήθιστες ιστορίες» (εκδόσεις «στιγμή», 1988) επιλέγει παράδοξες και ασυνήθιστες ιστορίες του Βικέλα, της Αλεξ. Παπαδοπούλου, του Χρηστοβασίλη, του Κονδυλάκη, του Δενδρινού κ.ά.
Με μέσα λιτά στα ποιήματά του, αλλά κυρίως στα αφηγήματά του, τα οποία συνήθως είναι σύντομα, αναδεικνύεται ένας κόσμος που μπορεί να είναι αναγνωρίσιμος, ωστόσο τα στοιχεία του στη σύνθεσή τους δημιουργούν το φανταστικό, το απίθανο. Αυτό το στοιχείο, άλλωστε, εγείρει το ενδιαφέρον του αναγνώστη, που πρόθυμα ακολουθεί τα σύνθετα και θαυμαστά όσο και θαυμάσια ταξίδια του νου. Πάντως, και η πρόσφατη συλλογή με τον τίτλο «Τρεις δεκάρες», η οποία κυκλοφόρησε μόλις δύο τρεις μέρες μετά τον θάνατο του ποιητή, αποτελείται από αφηγήματα που ανήκουν στο πραγματικό, χαρακτηρίζονται όμως από το στοιχείο της έκπληξης, αλλά και της απόδρασης στο τέλος από κάθε πραγματική σύμβαση, όπως συμβαίνει με το αφήγημα «Τα πέδιλα». Αλλοτε πάλι, το παιχνίδι της ζωής δημιουργεί ανατροπές όπως παρουσιάζονται στο αφήγημα «O βιβλιοπώλης και ο πιστός πελάτης του», στο οποίο φαίνεται η αγάπη και του συγγραφέα για το βιβλίο, ο οποίος μάλιστα αναζητούσε με πάθος και αποκτούσε σπάνια βιβλία ειδικά εκείνα που αφορούσαν στο φανταστικό. Αλλού η εμμονή ενός «ήρωα» να παρακολουθεί τα αγγελτήρια θανάτου στο ομότιτλο αφήγημα υποδεικνύουν ευαισθησία και προσήλωση σε κάθε τι που υπήρξε, στον άνθρωπο αλλά και σε ό,τι τον περιέβαλλαν.
Ο Γονατάς, όμως, χρησιμοποιώντας ως υλικό του τα όνειρά και την παραβολή μεταφέρεται από το έστω εν μέρει πραγματικό στο καθόλα φανταστικό, εκεί όπου όλα είναι δυνατόν να συμβούν, και όπου δεν υπάρχουν συμβάσεις και αποδείξεις. H συνοχή απουσιάζει από αυτά τα αφηγήματα, τα οποία διακρίνονται για τις διαφορετικές εικόνες, τις ασύνδετες μεταξύ τους, που όμως μια ακαθόριστη ύλη τις ενώνει και τις συνέχει. Το αφήγημα «Τρεις δεκάρες» διακρίνεται για τον κοφτό λόγο -κάτι που συναντάται σχεδόν σε όλο το έργο του συγγραφέα- και τις γρήγορες εναλλαγές των εικόνων. Το παιχνίδι της σύμπτωσης, η τύχη και το απρόβλεπτο εδώ φέρνουν στον νου την ιστορία του Ηροδότου «Το δαχτυλίδι του Πολυκράτη». O Γιάννης Δάλλας άλλωστε εύστοχα σημειώνει ότι «παλμοδότης» των γραπτών του Γονατά υπήρξε η αρχαία ελληνική Παραδοξογραφία, από την ιωνική εθνολογία του Εκαταίου και του Ηροδότου στον Καλλίμαχο, τον Αντίγονο τον Καρύστιο, τον Απολλώνιο τον Δύσκολο, τον Ανθέμιο, τον Απουλήιο κ.ά. (Γιάννη Δάλλα, E.X. Γονατάς, ένας παραδοξογράφος, στον τιμητικό τόμο για τον Παν. Μουλλά, εκδόσεις Σοκόλη, Αθήνα 2005).
O E. X. Γονατάς στην τελευταία συλλογή αφηγημάτων, όπως είδαμε όμως και σε άλλα του έργα, αντλεί ύλη από το υποσυνείδητο, το οποίο ωστόσο αφήνει εν κρυπτώ, δεν το ερμηνεύει, για να παραμείνει έτσι η γοητεία του κειμένου εσαεί και φυσικά στην ευχέρεια του αναγνώστη.