Λίγο πριν ξεκινήσουν για το Φεστιβάλ του Βερολίνου, τον Φεβρουάριο, οι έξι Ιρανοί σκηνοθέτες, που τα έργα τους θα προβάλλονταν εκεί, προσκλήθηκαν «για συζήτηση» με έναν ανώτερο αξιωματούχο στην Τεχεράνη. Η ισλαμική δημοκρατία δεν επιθυμεί να τη φέρνουν σε αμηχανία κινηματογραφιστές που αυθαδιάζουν, λέγοντας την αλήθεια όταν βρίσκονται στο εξωτερικό. Οι σκηνοθέτες περίμεναν να ακούσουν κατήχηση για την επίσημη γραμμή σε δύο θέματα: το επίμαχο πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν και το σκάνδαλο με τις γελοιογραφίες του Μωάμεθ, που ήταν τότε στο φόρτε του. «Αν μας είχαν πει τι να λέμε», θυμάται ο Μανί Χαγκιγκί, «θα μπαίναμε ίσως στον πειρασμό της ανυπακοής. Μας συμβούλεψαν όμως να μιλήσουμε ελεύθερα».
Ετσι, στο Βερολίνο, οι Ιρανοί κινηματογραφιστές βρέθηκαν να απηχούν, αν όχι την επιθετική ρητορική του Ιρανού προέδρου Μαχμούντ Αχμεντινετζάντ, τουλάχιστον όμως κάποιες από τις θέσεις του. «Πιστεύω ότι το Ιράν δικαιούται να έχει το πυρηνικό του πρόγραμμα», είπε ο Χαγκιγί. Αλλοι, όπως ο Τζαφάρ Παναχί, απροκάλυπτος επικριτής των περιορισμών της ελευθερίας έκφρασης στο Ιράν, καταφέρθηκε εναντίον των γελοιογραφιών.
Πατριωτικές απόψεις
Θα ήταν πρόωρο να υποθέσουμε ότι οι συντηρητικοί ισλαμιστές που κυβερνούν τη χώρα έχουν εγκαταλείψει τη φιλοδοξία τους να «καθαρίσουν» την κινηματογραφική βιομηχανία από τους φιλελεύθερους που την «μόλυναν» στη διάρκεια της προεδρίας του Μοχάμεντ Χαταμί. Πιθανόν να επέτρεψαν την προβολή του «Οφσάιντ» στο Φεστιβάλ της Τεχεράνης που τέλειωσε λίγο πριν αρχίσει η Μπερλινάλε, μόνο και μόνο για να εμποδίσουν τον Παναχί να κερδίσει συμπάθειες στο εξωτερικό παρουσιάζοντας τον εαυτό του ως αδικημένο αγωνιστή της ελευθερίας. Και σίγουρα, είναι εμφανές το κέρδος από το γεγονός ότι οι φιλελεύθεροι σκηνοθέτες υποστήριξαν «πατριωτικές» απόψεις κατά την παραμονή τους στο Βερολίνο.
Η μετεπαναστατική κινηματογραφική βιομηχανία, που απογειώθηκε στις αρχές της δεκαετίας του ’90 με κινηματογραφιστές όπως ο Αμπάς Κιαροστάμι και ο Μοχσέν Μαχμαλμπάφ και γνώρισε μεγάλη ακμή παρά την αυξανόμενη πολιτική και εμπορική πίεση, δείχνει, σε μικρογραφία, μερικές από τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν οι Ιρανοί – και τους ευφάνταστους τρόπους που χρησιμοποιούν για να τις ξεπεράσουν.
Στο Φεστιβάλ του Βερολίνου, το «Οφσάιντ» ανταγωνίστηκε την ταινία του Ραφί Πιτς «Είναι χειμώνας», μια λεπτοδουλεμένη περιγραφή της ζωής της εργατικής τάξης στις παρυφές μιας βιομηχανικής πόλης του Ιράν. Ωστόσο, η πιο απολαυστική ιρανική συνεισφορά, αν και εκτός συναγωνισμού, ήταν η ταινία του Μανί Χαγκιγκί, «Men at Work». Στο έργο αυτό, τέσσερις μεσόκοποι άντρες αποφασίζουν, χωρίς ιδιαίτερο λόγο, να κάνουν μια τεράστια προσπάθεια για να μετακινήσουν έναν αρχαίο φαλλικό βράχο, που στέκεται σε μια βουνοπλαγιά. Ο σκηνοθέτης πραγματεύεται με μεγάλη ευφυΐα και ευαισθησία το θέμα του, που την ιδέα και τον τίτλο του τα πήρε από τον παλιό του φίλο Αμπάς Κιαροστάμι, τον σημαντικότερο κινηματογραφιστή του μετεπαναστατικού Ιράν.
Διακρίσεις
Εχοντας ζήσει τόσο στο Ιράν όσο και στο εξωτερικό, ο Χαγκιγκί έχει πλήρη επίγνωση της διάκρισης που κάνουν οι συμπατριώτες του ανάμεσα στις τεχνικά άρτιες, γοργού ρυθμού ταινίες που προορίζονται για την ντόπια αγορά και τα πιο στοχαστικά έργα, γυρισμένα με ελάχιστα χρήματα, τα οποία αγνοούνται στο εσωτερικό αλλά τα πάνε πολύ καλά στα διεθνή φεστιβάλ.
Παρά την κακή εμπορική υποδοχή που είχε το «Men at Work» στο Ιράν, και την αδυναμία του να εξασφαλίσει την προβολή της παλαιότερης ταινίας του «Αμπαντάν», ο Χαγκιγκί δεν θέλησε να στραφεί στο εξωτερικό για να βρει ανταπόκριση στη δουλειά του. Πέρσι συνεργάστηκε με έναν άλλο «ποιοτικό» σκηνοθέτη, τον Ασγκάρ Φαχαρντί, γράφοντας το σενάριο του «Σαχαρσάνμπε Σουρί», ενός εντυπωσιακού αστικού δράματος που ανέλαβε να σκηνοθετήσει ο Φαχαρντί. Η ταινία είχε μεγάλη επιτυχία στο φετινό φεστιβάλ της Τεχεράνης και τώρα προβάλλεται στους κινηματογράφους σημειώνοντας ρεκόρ εισιτηρίων. Οπως παρατήρησε ένας θεατής, η ταινία τράβηξε το ενδιαφέρον του κοινού γιατί «καθρεφτίζει την κατάσταση της μεσαίας τάξης». Περιγράφει έναν κόσμο όπου τα παραδοσιακά πρότυπα συμπεριφοράς έχουν δώσει τη θέση τους σε έναν αμφίβολο μοντερνισμό, όπου τα παιδιά συνοδεύονται στο σχολείο από διαφορετική υπηρέτρια κάθε μέρα, όπου η μητέρα καταπίνει χάπια, ο πατέρας έχει εξωσυζυγικές περιπέτειες και η παλιά «εκτεταμένη» οικογένεια έχει καταρρεύσει.
Οι επίσημες αρχές κατά καιρούς υποστηρίζουν οικονομικά ταινίες με ισλαμικό ηθικό «μήνυμα», όπως το «Πολύ μακριά, πολύ κοντά» του Ιμπραήμ Χαταμί Κία, με ήρωα έναν υλιστή, αλκοολικό γιατρό, που ένα τυχαίο περιστατικό, η απρόσμενη σωτηρία του από μια αμμοθύελλα, τον οδηγεί να γίνει καλύτερος μουσουλμάνος. Ωστόσο, ανάμεσα στους πιο συντηρητικούς ισλαμιστές, επικρατεί η αντίληψη ότι γενικά ο κινηματογράφος, όποιο και αν είναι το μήνυμά του, είναι κάτι ξένο και διεφθαρμένο. Αυτό, μαζί με τις χαμηλές επενδύσεις, εξηγεί γιατί η Τεχεράνη, με τα 12 εκατομμύρια κατοίκους της, δεν έχει παραπάνω από 50 κινηματογραφικές αίθουσες.
Πέρα από την πολιτική
Αν υπάρχει κάτι που ενοποιεί αυτή την πολύπλοκη πραγματικότητα, αυτό ίσως αντικατοπτρίζεται στον τρόπο που τελειώνουν τα φιλμ του Παναχί και του Χαγκιγκί. Το «Οφσάιντ» τελειώνει με τον θρίαμβο του Ιράν επί του Μπαχρέιν και την έξοδο των κοριτσιών στον δρόμο, μαζί με τους πρώην δεσμοφύλακές τους, για να ενωθούν με την ανθρωποθάλασσα που πανηγυρίζει.
Στο «Men at Work», οι τέσσερις φίλοι, ηττημένοι από τον ανθεκτικό βράχο, κάθονται στο αυτοκίνητο ακούγοντας από το ράδιο τη μετάδοση μιας άλλης ιρανικής ποδοσφαιρικής νίκης, αυτή τη φορά εναντίον της Ιαπωνίας. Καθώς ακούγεται το τελευταίο σφύριγμα, βλέπουν άφωνοι τον βράχο να κυλάει με θόρυβο προς την κοιλάδα.
Ελάχιστοι Ιρανοί θα υποστήριζαν ότι οι σκηνές αυτές έχουν να κάνουν μόνο με το ποδόσφαιρο. Είναι εκφράσεις ενός πατριωτισμού που υπερβαίνει την πολιτική, στον οποίο οι Ιρανοί στηρίζονται σε καιρούς αβεβαιότητας και κινδύνου.
Η «Σχολή Κιαροστάμι»
Η «Γεύση του κερασιού» του Κιαροστάμι είναι μια εμβληματική ταινία. Εγκωμιασμένη από τη διεθνή κριτική και βραβευμένη με Χρυσό Φοίνικα στις Κάννες το 1997, η ιστορία αυτή ενός άντρα που τριγυρίζει με το αυτοκίνητό του με σκοπό να βρει κάποιον να τον βοηθήσει να αυτοκτονήσει, έκανε πολλούς Ιρανούς που την είδαν να παραξενευτούν και να βαρεθούν. Διέδωσε όμως τη «Σχολή Κιαροστάμι» – νεαρούς σκηνοθέτες που οι ταινίες τους παρουσιάζουν, σύμφωνα με έναν σαρδόνιο κριτικό, «μη επαγγελματίες ηθοποιούς, αυτοσχέδιους διαλόγους και σενάρια όπου συμβαίνει το απολύτως τίποτα, πάρα πολύ αργά».