Επιτέλους έγραψε ένα έργο για την Τσεχοσλοβακία! Ετσι λένε, με τόνο που κρύβει κάποια συγκαταβατικότητα. Το υπονοούμενο είναι ο σερ Τομ Στόπαρντ, που γεννήθηκε Τόμας Στράουσερ στην πόλη του Ζλιν, αναγνώρισε επιτέλους ότι δεν είναι γνήσιος Αγγλος.
Είναι όμως η Τσεχοσλοβακία -μια χώρα που πια δεν υπάρχει- ο τόπος για τον οποίο γράφει ο Στόπαρντ; Είναι αλήθεια ότι το «Ροκ εν’ Ρολ» -που άρχισε να παίζεται στο Royal Court Theatre- εκτυλίσσεται εν μέρει στην Πράγα, την περίοδο ανάμεσα στη σοβιετική εισβολή του 1968 και τη «Βελούδινη Επανάσταση» του 1989. Είναι αλήθεια ότι ο Στόπαρντ, που γνώρισε τον Βάκλαβ Χάβελ και πολλούς άλλους καταδιωκόμενους εκείνη την περίοδο, έχει δραματοποιήσει τις συγκρούσεις και τα διλήμματα της τσέχικης αντιπολίτευσης. Κι ωστόσο, διαβάζοντάς το, σου μένει στο τέλος η εντύπωση ότι ο Στόπαρντ μιλάει για την Αγγλία.
Δύο πατρίδες
Ηρθε από την Τσεχοσλοβακία εδώ με την οικογένειά του το 1938, όταν ήταν μωρό. Δεν έχει μνήμες από τη γενέτειρά του και δεν μιλάει τσέχικα. Ο πατέρας του σκοτώθηκε στην Απω Ανατολή, το 1941, και η μητέρα του μεγάλωσε τα παιδιά της σαν Αγγλους. Μεγάλωσε σ’ αυτό το τοπίο, στην παλιά ανεκτική κοινωνία που την αγάπησε και δέθηκε μαζί της. Δεν ήταν, ωστόσο, μια ξαφνική αυτοσυνείδηση που τον έκανε να αναζητήσει την καταγωγή του. Το ενδιαφέρον του για όσα συμβαίνουν στη χώρα όπου γεννήθηκε είναι παλιό και έντονο.
Ενα από τα κεντρικά πρόσωπα του έργου είναι ο Γιαν, ένας άντρας στην ηλικία του Στόπαρντ, ο οποίος επίσης πέρασε τα χρόνια του πολέμου στην Αγγλία αλλά γύρισε στην Τσεχοσλοβακία το 1948. Ερχεται στο Κέμπριτζ τη δεκαετία του ’60 ως φοιτητής, αλλά το 1968, όταν τα στρατεύματα του Συμφώνου της Βαρσοβίας εισβάλλουν για να ανατρέψουν την «Ανοιξη της Πράγας» και τον «σοσιαλισμό με ανθρώπινο πρόσωπο» του Ντούμπτσεκ, γυρίζει στην πατρίδα του. «Ο Γιαν είναι σαν μια σκιώδη εκδοχή της ζωής μου», λέει ο Στόπαρντ. «Αν είχα γυρίσει πίσω το 1948, πώς θα είχε εξελιχθεί η ζωή μου;»
Το άλλο σκηνικό του «Ροκ εν’ Ρολ» είναι το Κέμπριτζ, όπου ζει ο καθηγητής Μαξ Μόροου. Είναι ένας θερμόαιμος, αμετανόητος βετεράνος κομμουνιστής, «ο τελευταίος λευκός ρινόκερος» όπως περιγράφει τον εαυτό του. Καβγαδίζει με τους πάντες γύρω του – με τον Γιαν, που υποστηρίζει τον Ντούμπτσεκ, μ’ έναν νεαρό ευρωκομμουνιστή, με την Τσέχα διανοούμενη Λένκα, η οποία πιστεύει στην ευδαιμονική επανάσταση της φαντασίας του 1968.
Στους κήπους του Κέμπριτζ είναι όλοι ελεύθεροι να ανεμίζουν τις ανταγωνιστικές ουτοπίες τους. Στην Πράγα, ο Γιαν και οι φίλοι του πάνε φυλακή αναζητώντας την ελευθερία που έχασαν. Κι όμως, ο Στόπαρντ δεν καταφεύγει σε εύκολες αντιθέσεις. Κάτι έχει χαθεί και στην αγαπημένη του Αγγλία.
Η προηγούμενη δουλειά του ήταν η τριλογία «Η ακτή της ουτοπίας» (2002), τρία έργα για τους Ρώσους πολιτικούς πρόσφυγες στο Λονδίνο του 19ου αιώνα. Σε μια σκηνή βάζει τον φιλελεύθερο επαναστάτη Αλεξάντερ Χέρτσεν να επαινεί τους Αγγλους, τον λαό που εφάρμοσε την πολιτική ελευθερία και δεν τη στόλισε με θεωρίες. «Η πεζότητά τους είναι σημάδι μιας ωμής αυτοπεποίθησης, και αυτός είναι ο λόγος που η Αγγλία γίνεται άσυλο για κάθε είδους πολιτικό εξόριστο. Δεν μας δίνουν άσυλο από σεβασμό για τους πρόσφυγες αλλά από σεβασμό στον εαυτό τους».
Αυτή είναι η Αγγλία που αγάπησε ο Στόπαρντ. Σήμερα όμως; Στο έργο αυτό η Λένκα -μιλώντας στον Γιαν, όταν η δημοκρατία έχει θριαμβεύσει στην πατρίδα της το 1990- τον προειδοποιεί να μη σκεφτεί να επιστρέψει στο Κέμπριτζ. «Εχουν βάλει κάτι στο νερό από τότε που ήσουν εσύ εδώ». Οι Αγγλοι, του λέει, έχουν γίνει πειθήνιοι και απολογητικοί για όλα, φοβούνται να βάλουν το μυαλό τους να δουλέψει.
Ρωτάω τον Στόπαρντ αν έχει αλλάξει γνώμη για την Αγγλία και μου δίνει μια ανησυχητική απάντηση. «Πήγα στη Λευκορωσία τον περασμένο Αύγουστο», λέει, «και γνώρισα έναν σκηνοθέτη ντοκιμαντέρ που είχε πέσει θύμα ξυλοδαρμού. Μου είπε ότι το γεγονός πως ζούμε σε μια δημοκρατική χώρα είναι έπαινος για τον λαό και όχι για την κυβέρνηση. Πιστεύω ότι εμείς -και καταλαβαίνεις τι εννοώ με το «εμείς»- είμαστε καλύτεροι από αυτά που συμβαίνουν σήμερα».
Τι συμβαίνει σήμερα, όμως; «Αν προσπαθήσεις να συλλάβεις τον δρόμο που έχει πάρει ο δυτικός κόσμος, θα δεις ότι οδεύουμε προς ένα κράτος ασφυκτικής επιτήρησης. Αυτή είναι η ανταμοιβή μας που δεχτήκαμε περιορισμούς στη ζωή μας για χάρη της ασφάλειας. Περιορισμούς που θα ήταν αδιανόητοι όταν ήμουν νέος».
Τρόποι αντίστασης
Το «Ροκ εν’ Ρολ» είναι ένα λεπτοδουλεμένο, περίπλοκο έργο για τους τρόπους που μπορείς να αντισταθείς στα «συστήματα» και να διατηρήσεις ό,τι είναι ανθρώπινο. Στον πυρήνα του υπάρχει μια σειρά συζητήσεων ανάμεσα σε δύο Τσέχους φίλους, τον Γιαν και τον Φέρντα. Ο πρώτος συμμερίζεται κάποιες από τις απόψεις του πεζογράφου Μίλαν Κούντερα – τις αμφιβολίες του για την αποτελεσματικότητα της συλλογικής δράσης, την απαισιοδοξία του για την επιβίωση του τσέχικου έθνους, που εκφράστηκε στις αρχές της δεκαετίας του ’70 στο περίφημο άρθρο του Finis Bohemiae. Ο δεύτερος κλίνει προς τις απόψεις του Βάκλαβ Χάβελ, διατηρώντας την πίστη του στην πολιτική δράση.
Ο Γιαν περιφρονεί αρχικά τον πολιτικό ακτιβισμό του Φέρντα υποστηρίζοντας ότι εκφράζει τις αυταπάτες μιας κλίκας διανοουμένων. Ενθουσιώδης θιασώτης του ροκ, βλέπει στο καταδιωκόμενο ροκ συγκρότημα Plastic People of the Universe (που πράγματι υπήρξε) την ουσία της ελευθερίας. «Αποπροσανατολίζουν την αστυνομία της σκέψης γιατί δεν είναι αιρετικοί. Είναι παγανιστές».
Ο Φέρντα θεωρεί τους Plastic People μακρυμάλληδες περιθωριακούς, που δεν έχουν καμιά σχέση με τους πραγματικούς αγώνες. Αργότερα όμως, όταν συλλαμβάνονται και φυλακίζονται μετά μια παράλογη δίκη, καταλαβαίνει ότι οι αιρετικοί και οι παγανιστές είναι αχώριστοι σύμμαχοι.
«Πάντα αγαπούσα το ροκ εν’ ρολ», λέει ο Στόπαρντ. «Και το πιο ενδιαφέρον με τους Plastic People ήταν ότι ποτέ δεν επιδίωξαν να γίνουν σύμβολο της αντίστασης, αν και οι άλλοι τους είδαν έτσι. Ηθελαν μόνο να τους αφήσουν ήσυχους». Εκείνο που τον γοητεύει στον τρόπο που λειτούργησαν οι Plastic People είναι η ιδέα ότι η πιο καταλυτική αντίσταση στην τυραννία μπορεί να είναι η απλή επιθυμία να σ’ αφήσουν ήσυχο.