«ΟΘεός να σε φυλάει», έλεγε ο Μπόρχες, δανειζόμενος από έναν άλλο μεγάλο της ισπανόφωνης λογοτεχνίας, τον Κεβέδο, «ο Θεός να σε φυλάει απ’ τους μακροσκελείς προλόγους» – και από τον πειρασμό να μιμηθείς, σαν αντίδοτο στη φλυαρία, την αμίμητη δική του οικονομία λόγου, καθώς επιχειρείς ένα φόρο τιμής στα είκοσι χρόνια από τον θάνατό του. Προσπαθώντας να χωρέσουν σε λίγες αράδες ογδόντα επτά χρόνια ζωής και ένα έργο που αγκομαχούν να το συγκρατήσουν οι χιλιάδες σελίδες των «Απάντων» του, είναι δύσκολο να μη νιώσει κανείς βέβηλος. Εκτός αν ανήκει στους βαριεστημένους παραγωγούς εγκυκλοπαιδικών λημμάτων που ο Μπόρχες εκτιμούσε λιγότερο κι από τους καταναλωτές χοντρών τόμων πολυλογίας.
Αλλά, πάλι, ο ιεροφάντης της βραχυγραφίας και αλχημιστής αποστάκτης ιδεών, ήταν άνθρωπος της κατανόησης – από προσωπική πείρα και από αυτογνωσία: «O Κίπλινγκ άρχισε το 1885 να γράφει μια σειρά σύντομα διηγήματα σε πολύ απλή γλώσσα και έκφραση… Μια μέρα σκέφτηκα πως αυτό που είχε φανταστεί και πετύχει ένας μεγαλοφυής νέος θα μπορούσε, χωρίς έπαρση, να το μιμηθεί ένας επαγγελματίας συγγραφέας στα πρόθυρα των γηρατειών».
Χάνοντας το φως του
Ο Χόρχε Λουίς Μπόρχες γεννήθηκε το 1899, στην εξώθυρα του 20ού αιώνα. Μάλιστα κόντεψε να τον διασχίσει ολόκληρο, κάτι που απευχόταν ολόψυχα: «Τα γηρατειά είναι αρρώστια…», είχε πει, αλλά, «έχω πολύ γερή καρδιά, καθώς και το λυπηρό παράδειγμα της μητέρας μου που έφυγε 99 χρόνων, άρα δεν μπορώ να περιμένω αυτό που θα ήθελα – ένα έμφραγμα». Ενας αδόκητος καρκίνος έκοψε το νήμα στις 14 Ιουνίου 1986.
Ανθρωπος σημαδεμένος, ξεχωριστός, η μοίρα, τυφλή, τον μοίρανε με μια πάθηση της όρασης, που λίγο λίγο («αυτό το αργό νύχτωμα, αυτή η βαθμιαία απώλεια της όρασης, χωρίς δραματικές εξάρσεις: ένα αργό λυκόφως που διαρκεί») του έκλεβε το φως – χαρίζοντας σε μας έναν μεγάλο παραμυθά, στερώντας, όμως, τη χαρά τής ανάγνωσης από τον άνθρωπο που, λένε οι μυθογράφοι του, είχε διαβάσει το ισόποσο των εννιακοσίων χιλιάδων τόμων της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Αργεντινής, που διευθυντής της διετέλεσε από το 1955 ώς το 1973. («Ανέκαθεν φανταζόμουν τον Παράδεισο σαν ένα είδος βιβλιοθήκης. Ημουν στο κέντρο εννιακοσίων χιλιάδων βιβλίων. Ωσπου μια μέρα ανακάλυψα πως με το ζόρι μπορούσα να διακρίνω τους τίτλους».)
Αναγνώστης και Συγγραφέας
Χώρια τα μύρια που θα διάβασε όταν εργαζόταν, από το 1937, σε μια δημοτική βιβλιοθήκη. Ξέρετε, εκείνη τη θέση απ’ την οποία τον απάλλαξε το 1946 το καθεστώς Περόν ως αντιφρονούντα, μεταθέτοντάς τον επιθεωρητή στην αγορά πουλερικών. Καυστική, ομολογουμένως, προσβολή, που μάλλον κάποιος που, έχοντας διαβάσει την «Ιστορία της αιωνιότητας» και γνωρίζοντας την «Τέχνη της προσβολής», θα μηχανεύτηκε. O Μπόρχες αποστόμωσε την προσβολή με μια κίνηση ματ, αντάξια του απέραντου θαυμασμού του για το μυστήριο του σκακιού: παραιτήθηκε από τον μοναδικό πόρο ζωής που είχε.
Είχε, ωστόσο, ακόμα λιγοστή όραση. Και, πάντα, τα βιβλία. Γιατί βέβαια, ίσως και κύρια, ο Μπόρχες ήταν αναγνώστης. O Αναγνώστης που διάβασε για μας όλα τα βιβλία που δεν θα διαβάσουμε ποτέ. Και, αναντίρρητα, ο Συγγραφέας – που, αντί να συσσωρεύει στο ταμιευτήριο της πολυγνωσίας, ξοδεύτηκε προσηλυτίζοντας στη μυστική και σπάνια σέχτα των Αναγνωστών. «Οι καλοί αναγνώστες», είχε πει, «είναι κύκνοι πολύ πιο μαύροι και πολύ πιο σπάνιοι από τους καλούς συγγραφείς».
Λογοτεχνία που φιλοσοφεί
«Τον πρωτοδιάβασα ως έκθαμβος αναγνώστης», μας λέει ο καλός αναγνώστης, μεταφραστής τού Μπόρχες και συγγραφέας, κ. Αχιλλέας Κυριακίδης. «Τον διάβασα πιο συστηματικά ως δημιουργικός αναγνώστης, δηλαδή ως μεταφραστής. Με τη λειτουργία μου υπό τη δεύτερη ιδιότητα ήρθε η διάγνωση (και η επίγνωση) της δικής μου τυφλότητας. Κλήθηκα να αντιμετωπίσω ένα συγγραφέα που με εξακόντιζε σε υπαρκτές και φανταστικές βιβλιογραφίες, όχι για να τεκμηριώσει τα γραφόμενά του, αλλά για να πιστοποιήσει το ενιαίο της συγγραφικής δημιουργίας, την οικουμενικότητα της λογοτεχνίας, το «όλα έχουν ειπωθεί και εμείς δεν κάνουμε τίποτ’ άλλο απ’ το να μηρυκάζουμε τα γεγραμμένα», το «δεν επινοούμε – θυμόμαστε»».
Ο Μπόρχες, τυφλός, έκλωθε ασταμάτητα στον νου του μια ιστορία που θα γινόταν, βεβαίωνε, διήγημα ή ποίημα. «Εχω την τάση να μετατρέπω τα πάντα σε λογοτεχνία. Είναι η μοίρα μου», και «Ελπίζω ο αναγνώστης να ανακαλύψει στις σελίδες μου κάτι που να αξίζει τον κόπο να διατηρηθεί στη μνήμη του…».
Αφόρητη μνήμη
Ανακάλυψα, λέει ο κ. Κυριακίδης -που η μετάφρασή του των «Απάντων πεζών» του Μπόρχες κυκλοφορεί από τον περασμένο Οκτώβριο και έχει κάνει ήδη τέσσερις επανεκδόσεις-, «να εκπροσωπείται επάξια η λογοτεχνία που φιλοσοφεί και όχι, ασφαλώς, η φιλοσοφία που λογοτεχνίζει. O Μπόρχες δεν είναι φιλόσοφος, είναι ποιητής – δεν επιζητεί την αλήθεια, αλλά την αληθοφάνεια που ανταμείβει τη μίμηση. Και βέβαια, μια τέτοια μίμηση υπήρξε ανέκαθεν η μνήμη (η μη-λήθη, η α-λήθεια). Είναι φανερό ότι σ’ έναν τέτοιο κόσμο όπου όλα είναι (ή καταλήγουν σε) ένα μεγάλο βιβλίο (Μαλαρμέ και Μπόρχες, διάσπαρτα), όπου η ζωή ενός ανθρώπου μπορεί και να ‘ναι το όνειρο κάποιου άλλου, είναι φανερό ότι σ’ έναν τέτοιο ιδεαλιστικό κόσμο η μνήμη παίζει ενεργό ρόλο, σαν ριπλέι του βιωμένου χρόνου σε ιδιωτική προβολή, αν και, στην αριστουργηματικά ακραία εκδοχή τού «Φούνες, ο μνήμων», ο Ιρενέο Φούνες συντρίβεται κάτω από μια κυριολεκτικά αφόρητη μνήμη με διαστάσεις οικουμενικές. H μεταφραστική ενασχόληση με το έργο του Μπόρχες εκλέπτυνε τη ματιά μου πάνω στα κείμενα, εξευγένισε τον τρόπο μου προσέγγισης της κατατεθειμένης ανθρώπινης σκέψης, όξυνε κάποιες έμφυτες υποψίες για την ψευδαισθητικότητα του κόσμου. Και μια που μιλήσαμε για ριπλέι, ας αναμασήσω και εγώ τα λόγια μου: Αν κάτι μου δίδαξε ο Μπόρχες, δεν είναι πώς να βγω απ’ τον λαβύρινθο, αλλά πότε (και, κυρίως, πώς) να παραδεχτώ ότι χάθηκα».
Επίλογος του ιδίου
Ο Θεός να σε φυλάει, αναγνώστη, απ’ τους φλύαρους επιλόγους. Ας μιλήσει ο ποιητής (Χόρχε Λουίς Μπόρχες, από τον Επίλογο στον «Δημιουργό», 1960): «Κάποιος άνθρωπος βάζει σκοπό της ζωής του να ζωγραφίσει τον κόσμο. Χρόνια ολόκληρα γεμίζει μια επιφάνεια με επαρχίες, βασίλεια, βουνά, κόλπους, καράβια, νησιά, ψάρια, σπίτια, εργαλεία, άστρα, άλογα και ανθρώπους. Λίγο πριν πεθάνει, ανακαλύπτει ότι αυτός ο υπομονετικός λαβύρινθος των γραμμάτων σχηματίζει την αυτοπροσωπογραφία του».
Μπόρχες μεταφρασμένος στα ελληνικά
Τα έργα του Μπόρχες που έχουν μεταφραστεί και κυκλοφορήσει στην ελληνική γλώσσα είναι:
«Λαβύρινθοι» (μετ. B. Βατσάνης, «Πλειάς» 1974). «H αναφορά του Μπρόντι» (μετ. K. Νταβέλη/Χ. Τσαμαδού, «Εξάντας» 1975). «Ιστορίες» (μετ. Κάτια Ουίλσον, «Ερμής» 1975). «Ανθολογία» (μετ. Λάμπρος Καμπερίδης, «Δόμος» 1979). «O δημιουργός και άλλα κείμενα» (μετ. N. Καρούζος/Δ. Καλοκύρης, «Υψιλον» 1980). «Το βιβλίο της άμμου» (μετ. Σπύρος Τσακνιάς, «Νεφέλη» 1982). «Το εγκώμιο της σκιάς» (μετ. Δημήτρης Καλοκύρης, «Υψιλον» 1982). «Οι μεταμορφώσεις της χελώνας» (μετ. Γ.Δ. Χουρμουζιάδης, «Υψιλον» 1982). «Ιστορία της αιωνιότητας» (μετ. Αχιλλέας Κυριακίδης, «Υψιλον» 1982). «Παγκόσμια Ιστορία της ατιμίας» (μετ. Δ. Καλοκύρης, «Υψιλον» 1982). «Παγκόσμια Ιστορία της ατιμίας» (μετ. A. Μανουσάκη/Μ. Γρηγοράτος, «Ερατώ» 1982). «Ρόδινο και γαλάζιο» (μετ. A. Κυριακίδης, «Υψιλον» 1982). «Εξι προβλήματα για τον δον Ισίδρο Παρόδι» (μετ. A. Κυριακίδης, «Υψιλον» 1984). «O δημιουργός» (μετ. Τάσος Δενέγρης/Δ. Καλοκύρης, «Υψιλον» 1985). «Εφτά νύχτες» (μετ. A. Κυριακίδης, «Υψιλον»1987). «H ιστορία της νύχτας και άλλα ποιήματα» (μετ. Δ. Καλοκύρης, «Υψιλον» 1988). «Σύντομες και παράξενες ιστορίες» (μετ. Δ. Καλοκύρης/Α. Κυριακίδης, «Υψιλον» 1988). «Διερευνήσεις» (μετ. A. Κυριακίδης, «Υψιλον» 1990). «Μυθοπλασίες» (μετ. A. Κυριακίδης, «Υψιλον» 1990). «Απαντα πεζά» (μετ./επιμ./σχόλια: A. Κυριακίδης, «Ελληνικά Γράμματα» 2005). «Ποιήματα» (μετ./εισαγ./σχόλια: Δ. Καλοκύρης, «Ελληνικά Γράμματα» 2006).
Οι σταθμοί της ζωής του
1899, 24 Αυγούστου. Γεννιέται ο Χόρχε Λουίς Μπόρχες, στο Μπουένος Αϊρες.
1914. H οικογένεια Μπόρχες μεταναστεύει στην Ευρώπη. Μαθαίνει γαλλικά, γερμανικά και λατινικά.
1919. Ταξιδεύει στην Ισπανία, συμμετέχει στην ποιητική κίνηση του Ουλτραϊσμού.
1921. Επιστροφή στο Μπουένος Αϊρες. Στις φτωχογειτονιές αναζητά ρίζες και μνήμες παιδικές, πλάθει, σε πεζό και στίχο, παρελθόν και παρόν για τη γενέτειρά του: «Πυρετός του Μπουένος Αϊρες», ποιήματα (1923)· «Το φεγγάρι απέναντι», ποιήματα (1925)· «Διερευνήσεις» (1925), δοκίμια.
1930. «Εβαρίστο Καριέγο» (δοκίμια).
1935. «Παγκόσμια Ιστορία της ατιμίας», πεζά.
1936. «Ιστορία της αιωνιότητας», δοκίμια.
1938. Από σοβαρό χτύπημα στο κεφάλι παθαίνει σηψαιμία. H όρασή του μειώνεται αισθητά. Το πρώτο του «φανταστικό» διήγημα: «Πιερ Μενάρ, ο συγγραφέας του «Δον Κιχώτη»».
1942. «O κήπος με τα διακλαδωτά μονοπάτια». «Εξι προβλήματα για τον δον Ισίδρο Παρόδι» (διηγήματα), σε συνεργασία με τον Αντόλφο Μπιόι Κασάρες και με το κοινό ψευδώνυμο Ονόριο Μπούστος Ντομέκ.
1944. «Μυθοπλασίες». Το Βραβείο της Ενωσης Αργεντινών Συγγραφέων.
1947. «Νέα ανασκευή του χρόνου», δοκίμια.
1949. «Το Αλεφ».
1951. «O θάνατος και η πυξίδα», διηγήματα.
1952. «Αλλες διερευνήσεις», δοκίμια.
1955. Διευθυντής της Εθνικής Βιβλιοθήκης.
1956. Εθνικό Βραβείο Λογοτεχνίας. Εχοντας τυφλωθεί τελείως, υπαγορεύει τα κείμενά του στη μητέρα του και σε φίλους.
1961. Μοιράζεται με τον Σάμιουελ Μπέκετ το Βραβείο Φορμεντόρ των Ευρωπαίων και Αμερικανών Εκδοτών.
1968. «Το βιβλίο των φανταστικών όντων». Επίτιμος διδάκτορας της Οξφόρδης.
1969. «H αναφορά του Μπρόντι», διηγήματα. «Εγκώμιο της σκιάς», ποιήματα και πεζά.
1971. Επίτιμος διδάκτορας του Κολούμπια.
1972. «Το χρυσάφι των τίγρεων», πεζά και ποιήματα.
1973. O Μπόρχες παραιτείται από την Εθνική Βιβλιοθήκη.
1975. «Το βιβλίο της άμμου», διηγήματα. «Το βαθύ τριαντάφυλλο», ποιήματα.
1976. «Το σιδερένιο νόμισμα», ποιήματα. «Το βιβλίο των ονείρων». «Χρονικά του Μπούστος Ντομέκ», με τον Κασάρες.
1977. «Ιστορία της νύχτας», ποιήματα. «Ρόδινο και Γαλάζιο».
1980. «Εφτά νύχτες», διαλέξεις. Του απονέμεται το ισπανικό Βραβείο Θερβάντες.
1981. «O Αριθμός», ποιήματα. Επίτιμος διδάκτορας του Χάρβαρντ.
1983. H Γαλλία τού απονέμει τον μεγαλόσταυρο της Λεγεώνας της Τιμής. Ταξίδι σε Αθήνα, Κωνσταντινούπολη, Μαδρίτη.
1986, 14 Ιουνίου. Πεθαίνει στη Γενεύη.