«O σοι θέλουν να με δικάσουν, ας το κάνουν», δήλωσε ο Γκίντερ Γκρας μετά τη φασαρία που προκλήθηκε από την αποκάλυψή του ότι είχε στρατευθεί στα Waffen-SS. Μπορεί οργανισμοί και ιδρύματα να απαίτησαν να επιστρέψει το Νόμπελ και τα άλλα βραβεία, αλλά συγγραφείς όπως ο Τζον Ιρβιν και ο Σαλμάν Ρουσντί τον υπερασπίστηκαν. «Και ο Σελίν υποστήριξε τους ναζί», δήλωσε ο Ρουσντί, «συνεχίζουμε όμως να εκτιμούμε το έργο του γιατί ήταν μεγάλος συγγραφέας». O Σελίν ήταν μία από τις πολλές περιπτώσεις συγγραφέων, καλλιτεχνών και διανοουμένων που με τον ένα ή τον άλλο τρόπο σχετίστηκαν με τον ναζισμό ή τον φασισμό. O Γκρας λοιπόν δεν ήταν ο μόνος.
Μάρτιν Χάιντεγκερ
Η περίπτωση του κορυφαίου Γερμανού φιλοσόφου Μάρτιν Χάιντεγκερ είναι από τις πλέον χαρακτηριστικές. O Χάιντεγκερ έγινε μέλος του Εθνικοσοσιαλιστικού Κόμματος τρεις εβδομάδες μετά την ανάληψη της εξουσίας από τους ναζί. H πρώτη κίνησή του ως πρύτανη του πανεπιστημίου του Φράιμπουργκ ήταν να καταργήσει κάθε δημοκρατική διαδικασία, ενώ κατά το ένα έτος της πρυτανείας του πραγματοποιήθηκαν τρεις καύσεις βιβλίων στο πανεπιστήμιο. Εφαρμόζοντας κατά γράμμα τους ναζιστικούς νόμους περί κάθαρσης από εβραϊκά στοιχεία, απαγόρευσε στους Εβραίους φοιτητές και καθηγητές κάθε πρόσβαση στη βιβλιοθήκη. Μεταξύ αυτών και στον μέντορά του, καθηγητή της φιλοσοφίας Εντμουντ Χούσερλ, εβραϊκής καταγωγής, ο οποίος είχε ασπαστεί τον λουθηρανισμό.
Πάντως, όταν μετά τον πόλεμο ο Χάιντεγκερ κλήθηκε να δώσει εξηγήσεις για τη στάση του, η Εβραία φιλόσοφος, και πρώην ερωμένη του, Χάνα Αρεντ έσπευσε να τον υπερασπιστεί. Κάμποσα χρόνια αργότερα, σε συνέντευξή του στο περιοδικό Der Spiegel (κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις εκδόσεις της Εστίας), ο Χάιντεγκερ ανέφερε ότι δεν μπορούσε να κάνει αλλιώς προκειμένου να σώσει το πανεπιστήμιο από περαιτέρω παρεμβάσεις. Επίσης, αρχικά είδε στο κίνημα των ναζί μια «νέα εθνική και κοινωνική προσέγγιση», αλλά παραδέχθηκε ότι μετά το 1934 έπρεπε να είναι πολύ πιο επικριτικός μαζί τους. Γενικά, δεν έπεισε. H τεράστια συμβολή του στη φιλοσοφία δεν αμφισβητήθηκε ποτέ, αλλά η ρετσινιά του «συνεργάτη» δεν έφυγε ποτέ από πάνω του.
Εζρα Πάουντ
Η πιο γνωστή περίπτωση καλλιτέχνη, ο οποίος συνδέθηκε με φασιστικά σχήματα, είναι ο κορυφαίος Αμερικανός ποιητής Εζρα Πάουντ. Μετά την εγκατάστασή του στο Ραπάλο της Ιταλίας το 1924, ο Πάουντ αναδείχθηκε σε ενθουσιώδη προπαγανδιστή των δυνάμεων του Αξονα. Μέσα από άρθρα του σε εφημερίδες και ραδιοφωνικές εκπομπές, εξέφρασε αντισημιτικές απόψεις, ήταν αντίθετος στην εμπλοκή των ΗΠΑ στον πόλεμο και προσπάθησε να χρησιμοποιήσει τις διασυνδέσεις του στην Ουάσιγκτον για να εμποδίσει την Αμερική να αναμειχθεί στον πόλεμο στην Ευρώπη. Το 1945 ο Πάουντ συνελήφθη από Ιταλούς αντιστασιακούς και τοποθετήθηκε για ένα σχεδόν μήνα σε υπαίθριο κλουβί όπου κατέρρευσε ψυχολογικά. Μεταφέρθηκε στις ΗΠΑ για να δικαστεί με την κατηγορία της προδοσίας. H γνωμάτευση των ψυχιάτρων ότι είχε βυθιστεί στην παράνοια τον έσωσε από τη δικαστική περιπέτεια, ωστόσο παρέμεινε έγκλειστος στο νοσοκομείο της Αγίας Ελισάβετ από το 1946 έως το 1958. Τελικώς, η εκστρατεία διανοουμένων και συγγραφέων οδήγησε στην απελευθέρωση του Πάουντ, ο οποίος ασχολήθηκε με την επεξεργασία των «Κάντος» του έως το θάνατό του, το 1972.
Λουί Φερντινάντ Σελίν
Ο Λουί Φερντινάντ Σελίν, συγγραφέας του μυθιστορήματος «Ταξίδι στην άκρη της νύχτας», είχε ήδη εκδηλώσει τον πύρινο αντισημιτισμό του πριν από το ξέσπασμα του πολέμου. Το 1944 απέφυγε την προσαγωγή σε δίκη καταφεύγοντας στη Γερμανία μαζί με εκπροσώπους της κυβέρνησης του Βισί, και το 1945 στη Δανία. Θεωρήθηκε δωσίλογος και καταδικάστηκε το 1950 σε ένα χρόνο φυλάκιση. Ωστόσο, το 1951 αμνηστεύθηκε και επέστρεψε στη Γαλλία. Προσπάθησε να εργαστεί και πάλι ως γιατρός, αλλά έζησε στο περιθώριο και πέθανε πάμπτωχος το 1961. H αίγλη του ως συγγραφέα όμως δεν ξεθώριασε.
Κνουτ Χάμσουν
Οπως και ο Γκρας, ο Νορβηγός συγγραφέας Κνουτ Χάμσουν τιμήθηκε με το βραβείο Νόμπελ (1920) και δίκαια θεωρείται ένας από τους μεγαλύτερους συγγραφείς του περασμένου αιώνα. Φανατικός υπέρμαχος της γερμανικής κουλτούρας, πολέμιος του «βρετανικού ιμπεριαλισμού» και της Σοβιετικής Ενωσης, ο Χάμσουν υποστήριξε τη Γερμανία, τόσο στον A΄ όσο και στον B΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, και στήριξε δημοσίως τη νορβηγική κυβέρνηση δωσιλόγων υπό τον διαβόητο Κουίσλινγκ. Το 1943, ύστερα από συνάντησή του με τον Γκέμπελς, απέστειλε στον υπουργό προπαγάνδας του Χίτλερ το μετάλλιο που του είχε απονεμηθεί από τη Σουηδική Ακαδημία. O Χάμσουν δεν παρέλειψε να συναντηθεί και με τον ίδιο τον Χίτλερ προσωπικά, και μετά τον θάνατο του τελευταίου, δημοσίευσε μια νεκρολογία στην οποία τον χαρακτήρισε «μαχητή της ανθρωπότητας».
Με τη λήξη του πολέμου, ο Χάμσουν νοσηλεύτηκε σε ψυχιατρική κλινική επί σειρά μηνών, με αποτέλεσμα να γλιτώσει από την κατηγορία της προδοσίας που τον βάραινε. Το 1948 τιμωρήθηκε με πρόστιμο 325.000 κορώνες κι έτσι επίσημα τουλάχιστον «καθάρισε» από το αμαρτωλό παρελθόν του. Πέθανε πλήρης ημερών, σε ηλικία 93 ετών, το 1952.
Φουρτβένγκλερ – Κάραγιαν
Οπως και με τον P. Στράους, η περίπτωση του Βίλχελμ Φουρτβένγκλερ, ενός εκ των μεγαλύτερων μαέστρων του 20ού αιώνα, σηκώνει συζήτηση. Οταν το 1933 οι ναζί ήρθαν στην εξουσία, ο «Φουρτ» ήταν ο μόνος καταξιωμένος αρχιμουσικός που είχε απομείνει στη χώρα. O μαέστρος αρνήθηκε να διαφύγει, θεωρώντας τον ναζισμό μια «περαστική φάση». Το πρώτο του σφάλμα. O Φουρτβένγκλερ ήταν σύμβολο για τη ναζιστική Γερμανία. O ίδιος ο Χίτλερ είχε εκφράσει το θαυμασμό του γι’ αυτόν, ενώ και για το Κόμμα συνολικά ο «Φουρτ» εξέφραζε το μεγαλείο της γερμανικής κουλτούρας. Ομως, λέγεται ότι όταν τέθηκε ζήτημα να φύγει από τη χώρα, οι ναζί τον απείλησαν ότι θα φυλάκιζαν τη μητέρα του, απαγορεύοντας διά βίου την επιστροφή του. Γενικά, η σχέση του με το κόμμα δεν ήταν η καλύτερη: αρνήθηκε πεισματικά να γίνει μέλος και να χαιρετήσει τον Χίτλερ σε συναυλία. O Αδόλφος, όμως, αμέσως έσπευσε στη σκηνή και τον χαιρέτησε εγκάρδια. Επιπλέον, αρνιόταν να παίξει μέσα σε αίθουσες με κρεμασμένες σβάστικες, ποτέ δεν ξεκινούσε τις συναυλίες του με τον ύμνο των ναζί και το 1934 ήρθε σε απευθείας σύγκρουση με το καθεστώς όταν προγραμμάτισε να ερμηνεύσει όπερα του Εβραίου συνθέτη Πάουλ Χίντεμιτ. Αηδιασμένος παραιτήθηκε απ’ όλα τα αξιώματά του. Τελικώς, αποδέχθηκε την αυθεντία του Χίτλερ πάνω σε καλλιτεχνικά ζητήματα υπό τον όρο ότι θα εργαζόταν χωρίς τίτλους. Το δεύτερό του σφάλμα.
Σε κάθε περίπτωση, δέχθηκε τρομερό πόλεμο νεύρων από το καθεστώς, με αποκορύφωμα την προώθηση ενός νέου, χαρισματικού, ωραίου και εντελώς αμοραλιστή και οπορτουνιστή μαέστρου που άκουγε στο όνομα Χέρμπερτ φον Κάραγιαν. Σε αντίθεση με τον Φουρτβένγκλερ, ο Κάραγιαν έγινε δύο(!) φορές μέλος του Κόμματος, ερμήνευε στις συναυλίες του τον ναζιστικό ύμνο («εβραίικο αίμα χύνεται από τα μαχαίρια μας», ένας από τους στίχους) κ.τ.λ. Μόνο το 1942 χάλασε κάπως η σχέση του με τους χιτλερικούς, όταν παντρεύτηκε την εβραϊκής καταγωγής Ανίτα Γκουέτερμαν. O Κάραγιαν απέκρυψε το παρελθόν του έως το 1957, όταν ανακαλύφθηκαν τα σχετικά αρχεία. Αυτό δεν τον εμπόδισε από το να γίνει ο πιο διάσημος (και πιο πλούσιος) μαέστρος στην ιστορία. Ωστόσο, μεγάλοι σολίστες εβραϊκής καταγωγής όπως οι Ισαάκ Στερν και Ιτζάκ Πέρλμαν αρνήθηκαν να συνεργαστούν μαζί του.
Ο Φουρτβένγκλερ απαλλάχτηκε απ’ όλες τις κατηγορίες τον Δεκέμβριο του 1946. Δύο προικισμένοι Εβραίοι μουσικοί τον υποστήριξαν: ο Γιεχούντι Μενουχίν και ο Ερνέστ Ανσερμέ.
Ρίχαρντ Στράους
Οι απόψεις σχετικά με τη σχέση του συνθέτη Ρίχαρντ Στράους με το χιτλερικό καθεστώς διίστανται: ορισμένοι ισχυρίζονται ότι παρέμεινε ουδέτερος, άλλοι τον έχουν καταχωρίσει στα επίσημα στελέχη του Γ΄ Ράιχ. O ίδιος ο Αρτούρο Τοσκανίνι είχε πει: «Στον συνθέτη Στράους βγάζω το καπέλο· στον άνθρωπο, το ξαναβάζω». H αλήθεια είναι ότι τον Νοέμβριο του 1933 ο Γκέμπελς τον διόρισε πρόεδρο της Κρατικής Υπηρεσίας Μουσικής. O συνθέτης αποδέχθηκε τον διορισμό τηρώντας αποστάσεις, αν και συγχρωτίστηκε με υψηλά ιστάμενα στελέχη των ναζί. Φαίνεται ότι προέβη σε αυτόν τον συμβιβασμό προκειμένου να προστατέψει τη νύφη του η οποία ήταν Εβραία. Το 1935 τον πίεσαν να παραιτηθεί από τη θέση του, όταν επιστολή του στον Εβραίο φίλο του και συνεργάτη Στέφαν Τσβάιχ, στην οποία καθύβριζε το καθεστώς, έπεσε στα χέρια της Γκεστάπο. Ωστόσο, το καθεστώς του ανέθεσε τη σύνθεση του ύμνου των Ολυμπιακών Αγώνων του 1936. Το 1938 η νύφη του τέθηκε σε κατ’ οίκον περιορισμό και ο Στράους χρησιμοποίησε τις διασυνδέσεις του στο Βερολίνο. Το 1942 η νύφη του και τα παιδιά της μεταφέρθηκαν στη Βιέννη, υπό την προστασία του γκαουλάιτερ φον Σίραχ, αλλά το 1944 τόσο ο γιος του όσο και η νύφη του φυλακίστηκαν από την Γκεστάπο. H προσωπική παρέμβαση του Στράους τους έσωσε και τελικά παρέμειναν σε κατ’ οίκον περιορισμό καθ’ όλη τη διάρκεια του πολέμου. Μετά τη λήξη του, ο γηραιός Στράους δικάστηκε και βρέθηκε αθώος για οποιαδήποτε ανάμειξή του με το καθεστώς.
Φτηνό κόλπο με ένα ευαίσθητο θέμα
Γιουνγκ, Μαρινέτι, Μαλαπάρτε, Πιερ Ντριε Λα Ροσέλ, Ρομπέρ Μπραζιγιάκ είναι μερικοί διανοούμενοι που φέρουν ένα ανάλογο στίγμα – ο Μπραζιγιάκ μάλιστα τουφεκίστηκε για τη στάση του. «Στη λογοτεχνία, όπως και σε καθετί, το ταλέντο εγείρει ευθύνη», είχε δηλώσει τότε ο Ντε Γκολ. O Μπραζιγιάκ ήταν μέτριος συγγραφέας, ο Γκρας όμως όχι – κι αυτό δεν πρόκειται να αλλάξει τώρα. H περίπτωσή του ωστόσο είναι ιδιαίτερη καθώς η αποκάλυψή του ήρθε λίγο πριν από την κυκλοφορία της αυτοβιογραφίας του. Κίνηση που ισοδυναμεί με μάρκετινγκ: έως την ώρα που γράφονται αυτές οι γραμμές, η πρώτη έκδοση της αυτοβιογραφίας έχει ήδη εξαντληθεί. Φτηνό κόλπο πάνω σε ένα πολύ ευαίσθητο θέμα: η ιστορία του «πατάει» πάνω στο πάντα ευαίσθητο ζήτημα της συλλογικής ευθύνης των Γερμανών και δείχνει πως, αν μη τι άλλο, η Ευρώπη έχει ακόμα ανοιχτά θέματα με το πρόσφατο παρελθόν της.