Θεόδωρος Μπλανκάρ
Ο Οίκος των Μαυρογένη
Συμπληρωματικό δοκίμιο στη σύγχρονη ιστορία της Ελλάδος, της Τουρκίας και της Ρουμανίας
μετ.: Δήμητρα Αδαμοπούλου, Andr Cholou
εκδ. Εστία, 2006, σελ. 505 + εικ.
Το γαλλικό πρωτότυπο αυτού του έργου είναι του 1896, ενώ υπήρξε και μια δεύτερη συμπληρωμένη έκδοση του 1920. Το είχε καλοδεχτεί τότε, το 1896, η κριτική του Τύπου· ωστόσο η προβληματική του δεν είχε καμιά ιδιαίτερη συνέχεια στην ιστοριογραφία. Οχι ότι δεν γράφτηκαν πράγματα για τον οσποδάρο Μαυρογένη, προστάτη άλλωστε και αφεντικού του Ρήγα Φεραίου. Οχι πως η Μαντώ Μαυρογένους δεν μπήκε στα επίσημα πορτρέτα των ηρώων του ’21 και δεν έγινε κατά κάποιο τρόπο λαϊκή ηρωίδα που αγκάλιασε ακόμα και ο κινηματογράφος. Αυτό που μπορούμε να πούμε είναι ότι η ένταξη των κεντρικών ηρώων αυτού του βιβλίου σε μια στενά εθνική ιστοριογραφική προοπτική αφαίρεσε πολλά από την κατανόηση της κοινωνίας την οποία αναδεικνύει.
Απόγονοι του Μοροζίνι;
Ας την παρακολουθήσουμε. Πρόκειται για τους άρχοντες των νησιών, κυρίως του Αιγαίου που ενόσω διεξάγονται οι βενετο-τουρκικοί πόλεμοι του 17ου αιώνα, στον μικρό και στενό χώρο των πατρίδων τους, καταφέρνουν να σταδιοδρομήσουν στις αυτοκρατορίες ή στα κράτη που αναδεικνύονται εκείνη την εποχή. Κυρίως στον χώρο της Οθωμανικής αυτοκρατορίας που έδινε και τις περισσότερες δυνατότητες. Πολλοί, όπως οι Μαυρογένη, είχαν κάποια σχέση με τους Βενετούς, οι οποίοι κυριαρχούσαν ή προσπαθούσαν να διατηρηθούν στο Αιγαίο μέχρι και τις αρχές του 18ου αιώνα. Λέγεται μάλιστα ότι αυτή η οικογένεια κρατούσε από τον περίφημο εκείνο Βενετό ναύαρχο τον Μοροζίνι τον Πελοποννησιακό. Αλλωστε Μοροζίνη είναι στα βενετσιάνικα το ίδιο όνομα με το Μαυρογένη. Από το κάστρο της Καρύστου στην Πάρο και στη Μύκονο.
Ιχνη των τοπικών αρχόντων
Σε πολλά μνημεία της Πάρου και της Μυκόνου καθώς και σε πολλά αρχειακά τεκμήρια που έχουν σωθεί από αυτά τα νησιά διατηρούνται ίχνη της ηγεμονικής κοινωνικής θέσης αυτών των οικογενειών. Εκπροσωπούν τους κατοίκους στους ξένους ηγεμόνες, ιδίως στον Οθωμανό και τους φοροεισπράκτορές του· διαιτητεύουν διαφορές των ομοεθνών τους. Οταν αργότερα, από τα τέλη του 18ου αιώνα η εθνική ιδεολογία θα κυριαρχήσει, μέλη αυτών των οικογενειών θα βρεθούν στις τάξεις των επαναστατημένων (συχνά ξοδεύοντας όλη την περιουσία τους) και αργότερα στις τάξεις των αξιωματούχων του ελληνικού κράτους, ως δικαστές ή δήμαρχοι. Αλλά πώς εξέλαβαν, στο σύνολό τους, την εθνική ενσωμάτωση; Θα άξιζε τον κόπο να παρακολουθούσε η ιστοριογραφία μας αυτές τις σταδιοδρομίες των νησιωτικών ελίτ στην ολοκλήρωση του εθνικού οικοδομήματος. Ωστε να μη λησμονούμε τον ρόλο των αρχοντικών τάξεων στην ιστορία μας.
Η κοινωνία της εποχής
Πριν όμως συμβεί αυτό, όσο βρίσκονταν ακόμα υπό ξένη κυριαρχία, οι σταδιοδρομίες τους είναι εντυπωσιακές, συντελώντας στην οικουμενικότητα που χαρακτήριζε την οθωμανική αυτοκρατορία. Το βιβλίο του Μπλανκάρ είναι από αυτήν την άποψη γοητευτικό και ξεπερνά τα όρια μιας εθνικής ιστορίας. Διεισδύει, ακόμα και αν δεν το κάνει συστηματικά, στις ανθρώπινες τύχες αυτής της εποχής, τις απίστευτες μεταβολές που επεφύλασσαν τα γεγονότα στους ανθρώπους που κατά κάποιο τρόπο διακρίνονταν. Την πιο μεγάλη και θεαματική κοινωνική ή ιεραρχική άνοδο μπορούσε να διαδεχτεί ο αποκεφαλισμός και η έκπτωση. Οι άνθρωποι αλληλοκατασκοπεύονται και υπονομεύονται, ψάχνοντας την ευκαιρία να ανατρέψουν τον αντίζηλό τους για να του πάρουν τη θέση, συχνά και τα πιάστρα του ή απλώς για να αντλήσουν ικανοποίηση από την καταστροφή του.
Αυτός ο τρόπος κοινωνικής λειτουργίας, που λέει πολλά για τη λειτουργία των θεσμών και το δίκαιο της εποχής, γίνεται συχνά και τρόπος βίωσης της πολιτικής. Οπως όταν παρατηρούμε τη θανάσιμη αντιζηλία μεταξύ της φαναριώτικης οικογένειας των Υψηλάντη και της οικογένειας Μαυρογένη της οποίας ένα μέλος ανήλθε στη θέση του ηγεμόνα της Βλαχίας. Οι αντιζηλίες κινητοποιούν όλες τις αρχές του κράτους, τον Σουλτάνο, τον Μεγάλο Βεζίρη, το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως αλλά και τις ξένες πρεσβείες που κάθε μια τους καραδοκεί να αποσπάσει πληροφορίες ή να κερδίσει σε επιρροή.
Νέο ηγεμονικό πρότυπο
Η αφήγηση του Μπλανκάρ αναδεικνύει μια ολόκληρη ανθρωπολογία της οθωμανικής εξουσίας που, κατά τη γνώμη μας, δεν έχει ακόμα εντελώς μελετηθεί. Πώς παίρνονταν τελικά οι αποφάσεις; Πώς ελέγχονταν οι αντίπαλες δυνάμεις, πώς εξουδετερώνονταν οι αντιθέσεις; Ο Νικόλαος Μαυρογένης ως πρίγκιπας της Βλαχίας θα συστήσει, εν μέρει άθελά του, ένα νέο ηγεμονικό πρότυπο που θα τροφοδοτήσει ακόμα και την εθνική ιστορία της Ρουμανίας, όπως τροφοδότησε τα μεταρρυθμιστικά όνειρα του Ρήγα. Με άλλα λόγια, αποτελεί ένα παράδειγμα, διαφορετικό από αυτό του πασά του Βιδινίου ή του Αλή Πασά, για τον αναστοχασμό του οθωμανικού κράτους, ο οποίος συντελείται κατά τον 18ο αιώνα. Καταλαβαίνουμε τον πλούτο για την ιστορία της πολιτικής. Τέλος, οι ίδιες οι σταδιοδρομίες των παιδιών του είναι πλούσιες σε παραδείγματα για την αναδιανομή των ελίτ κατά τη σταδιακή αποδιάρθρωση της αυτοκρατορίας. Αλλα μέλη της οικογένειας, όπως είδαμε και παραπάνω, κινούνται προς τα νέα εθνικά κράτη, το ελληνικό και το ρουμανικό, άλλα παραμένουν στις τάξεις των Οθωμανών αξιωματούχων, αντιμετωπίζοντας όμως τη δυσπιστία και την εξορία εξαιτίας της καταγωγής τους και της θρησκείας τους. Ενα πανόραμα κοινωνικής ιστορίας και νοοτροπιών που αξίζει να ξαναμελετηθεί.
* Ο Ν. Ε. Καραπιδάκης είναι καθηγητής της Μεσαιωνικής Ιστορίας στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο, τ. Διευθυντής των Γενικών Αρχείων του Κράτους.