Το φθινόπωρο του 1910 μια μικρή έκθεση πραγματοποιήθηκε στην Γκράφτιν Γκάλερι στο Λονδίνο, με έργα Βαν Γκογκ, Γκογέν, Σεζάν, Ματίς, Πικάσο και τίτλο «Ο Μανέ και οι μεταϊμπρεσιονιστές». Οι πίνακες είχαν μια σκληρή, άγρια όψη, με προοπτική και σχήματα εντελώς πρωτόγνωρα για τα μάτια. Η Βιρτζίνια Γουλφ στη βιογραφία της, του Ρότζερ Φράι, που ήταν ο οργανωτής της έκθεσης, γράφει για την υποδομή τους, ότι «γριές κυρίες προσπαθούσαν να συγκρατήσουν τα γέλια τους, γηραιοί κύριοι σιγοκουβέντιαζαν, γράμματα διαμαρτυρίας δημοσιεύθηκαν στις εφημερίδες και επιφανείς ειδήμονες των τεχνών ανακήρυξαν τους δημιουργούς παράφρονες». Ενας διάσημος γιατρός έκρινε ότι ο Φράι ήταν ανισόρροπος.
Η δεύτερη ζωή της τέχνης
Τώρα, μια έκθεση στην Εθνική Πινακοθήκη του Λονδίνου, με τίτλο «Ο Σεζάν στη Βρετανία», συγκεντρώνει στις αίθουσές της πολλά από τα έργα του Σεζάν που αγοράστηκαν στη Βρετανία, μετά την εικονοκλαστική εκείνη παρέμβαση του Ρότζερ Φράι στην καλλιτεχνική σκηνή της χώρας.
Μιλώντας γενικά, καθώς γράφει ο Τζέιμς Γουντ στον «Γκάρντιαν», με αφορμή αυτή την έκθεση, παράξενα πράγματα συμβαίνουν σχετικά με αυτό που ο Εουτζένιο Μοντάλε έχει εύστοχα αποκαλέσει «η δεύτερη ζωή της τέχνης» u0387 όταν δηλαδή έργα καμωμένα μόνο από τον αναβρασμό του εσωτερικού κόσμου των δημιουργών τους, μεταμορφώνονται σε εμπορεύσιμα αντικείμενα, που η αξία τους προσδιορίζεται από τη χρηματική τιμή, παρά από την τέχνη τους. Αυτό είναι ιδιαίτερα ευδιάκριτο στον Σεζάν, ο οποίος αδιαφορούσε για την αγορά, για τις μητροπόλεις της τέχνης, για την ανταπόκριση που είχε ή δεν είχε η τέχνη του και που συχνά υπήρξε αντικείμενο λοιδορίας για τους απότομους τρόπους και τη χωριάτικη, προβηγκιανή προφορά του. Τον θαύμαζαν ο Γκογκέν, ο Πισαρό και ο Ρενουάρ, αλλά ουδέποτε έγινε ξακουστός στη διάρκεια της ζωής του. Δύσκολα άλλωστε βρίσκονταν έργα του. Οταν ο γκαλερίστας Αμπρουάζ Βολάρ οργάνωσε μια ατομική έκθεση του Σεζάν στο Παρίσι το 1895, κανένα από τα έργα του δεν είχε παρουσιαστεί δημόσια για 20 χρόνια. Κάποιοι καλλιτέχνες και ειδήμονες μόνο είχαν δει μερικά σχέδια και λάδια του στο κατάστημα ζωγραφικών υλικών του Ιβ Τανγκί στο Παρίσι. Ο ίδιος ο Σεζάν δεν πήγε στην έκθεσή του του 1895 αν και με ευχαρίστηση θα έβλεπε τον Ντεγκά και τον Ρενουάρ να τσακώνονται για το ποιος θα αγόραζε ένα σχέδιό του που και οι δύο ήθελαν.
Ο Σεζάν είναι ο πιο «λογοτεχνικός» από τους μεγάλους ζωγράφους του μοντερνισμού, με την έννοια ότι οι πρώτοι θαυμαστές και συλλέκτες του ήταν λογοτέχνες. Ο Ζολά ήταν φίλος του από τα μαθητικά χρόνια, ο Ρίλκε έγραψε μια σειρά από γράμματα για την εμπειρία της θέασης της τέχνης του Σεζάν, τα οποία (λυρική κριτική θα τα έλεγε κανείς) και σήμερα έχουν σημαντικά πράγματα να πουν για τη μοντέρνα τέχνη γενικά και τη ζωγραφική του Σεζάν ειδικότερα. Η Γκέρτρουντ Στάιν και ο αδελφός της Λίο ήταν από τους πρώτους συλλέκτες της δουλειάς του και στο διαμέρισμα της Στάιν ο Πικάσο ένιωσε κάτι σαν αποκάλυψη μπροστά στο «Πορτρέτο της κυρίας Σεζάν». Η ποίηση του Αμερικανού Ουόλας Στίβενς απηχεί την τέχνη του Σεζάν.
Τι τραβούσε τους λογοτέχνες στην τέχνη του Σεζάν; Η ένταση με την οποία κοίταξε τον κόσμο ψάχνοντας τη βαθύτερη ουσία του, αποδίδοντας ταυτόχρονα με μεγάλη γοητεία χρωμάτων και σχημάτων την ορατή επιφάνειά του. Τα πράγματα τα κοίταζε επί ώρες πριν να τα μεταφέρει στον μουσαμά (πρώτα με ελάχιστες πινελιές), είτε μήλα ήταν αυτά είτε ένα μοντέλο σαν τον κηπουρό ή τη γυναίκα του. Οι άνθρωποί του είναι πέτρινοι, τα μήλα είναι καλύτερα από τα λουλούδια που γρήγορα μαραίνονται, εξ ου και οι πολλές νεκρές φύσεις που ζωγράφισε, με μήλα πάνω στο τραπέζι. Τα ξερά, δυνατά χρώματα της Νότιας Γαλλίας, που τα δέντρα, οι θάμνοι, τα ώχρινα βράχια της μένουν τα ίδια (από άποψη φωτός) όλο τον χρόνο, του έδωσαν τη δυνατότητα να γυρίζει ξανά και ξανά σε ένα αρχαίο τοπίο και να το επαναδιατυπώνει. Κυρίως το όρος Σεν Βικτουάρ που υψώνεται ογκώδες πίσω από την Αιξ και το τοπίο της Προβηγκίας. Το ζωγράφισε πάλι και πάλι και πίσω από αυτήν την εμμονή διακρίνει κανείς το πρότυπο του Φλομπέρ, αλλά και του Κουρμπέ και του Πισαρό.
Σαν τον Φλομπέρ, ο Σεζάν ήταν ρεαλιστής και φορμαλιστής, αποβλέποντας στο ανεξερεύνητο. Οπως στις σελίδες του Φλομπέρ, έτσι και στις επιφάνειες του Σεζάν, ο κοινός κόσμος εμφανίζεται καινούργιος. Οι σκιές έχουν τη δύναμη των χρωμάτων, τα μήλα είναι κόκκινα και πορτοκαλιά, το Σεν Βικτουάρ είναι άλλοτε άσπρο σαν το χιόνι και άλλοτε κόκκινο σαν το χρώμα των Αζτέκων. Τα τελευταία έργα εισέρχονται στην αφαίρεση. Ο Σεζάν περισσότερο ίσως από κάθε άλλο ζωγράφο πριν από αυτόν υπονόμευσε την κυριαρχία της δυτικής προοπτικής, η οποία βασίζεται στη συμβατική ιδέα του ενός εστιακού κέντρου ιδωμένου από μια οπτική γωνία.
Για τον Σεζάν όμως τα μάτια είναι δύο και το κεφάλι μπορεί να γυρίζει και να βλέπει τα πράγματα, την ίδια στιγμή, από διαφορετικές οπτικές γωνίες. Γι’ αυτό και η οπτική γωνία στις νεκρές φύσεις του είναι άλλοτε πάνω, άλλοτε πλάι και άλλοτε τα μήλα του μοιάζουν αδέξια τοποθετημένα (ή ζωγραφισμένα) σαν έτοιμα να πέσουν από το τραπέζι.
Να τινάξουν την προοπτική
Ο Σεζάν, ιδιαίτερα στα τελευταία έργα του, είναι ο άμεσος πρόγονος του κυβισμού του Πικάσο και του Μπρακ. Οι λογοτέχνες συχνά έμοιαζαν να βραδυπορούν πίσω του. Το 1940 η Βιρτζίνια Γουλφ έγραψε στη βιογραφία της του Ρότζερ Φράι: «H λογοτεχνία ασφυκτιά μέσα σε παλιά ρούχα. Ο Σεζάν και ο Πικάσο έδειξαν τον δρόμο και οι λογοτέχνες θα πρέπει να τινάξουν την προοπτική στον αέρα και να τους ακολουθήσουν».