Ευτυχώς – σε πείσμα του κλίματος διάλυσης, τεχνητής έντασης και ψεύτικων διλημμάτων που κυριαρχούν μέσα και γύρω από τον χώρο της παιδείας, αντίρροπες δημιουργικές δυνάμεις εργάζονται πυρετωδώς με πάθος, αυταπάρνηση και φαντασία. Μπορεί έτσι προβάλλοντας χίλιους συζητήσιμους ή προσχηματικούς λόγους, οι συνδικαλιστικοί φορείς να αποστρέφονται την «αξιολόγηση», και από το υπουργείο Παιδείας να λείπουν τα 700.000 ευρώ που θα επιτρέψουν την επαναλειτουργία του επιτυχημένου τριακονταετούς πανελλαδικού θεσμού των Παιδικών και Εφηβικών Βιβλιοθηκών, αφανείς ωστόσο ιδιώτες δουλεύουν ζωηρά και παράγουν έργο. Εχουμε έτσι στα χέρια μας το τρίτομο έργο των Φίλιππου Ηλιού και Πόπης Πολέμη «Ελληνική Βιβλιογραφία 1864-1900. Συνοπτική αναγραφή» και τον εισαγωγικό τόμο των προλεγομένων και ευρετηρίων της Πόπης Πολέμη – μια εργασία είκοσι ετών που ξεπερνά τις 4.000 σελίδες και αποτελεί την πρώτη απόπειρα συνολικής απογραφής της βιβλιακής παραγωγής των τεσσάρων τελευταίων δεκαετιών του 19ου αιώνα (εκδ. Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο). Η σημασία του έργου δεν βρίσκεται ωστόσο μόνο στο ότι αποτελεί σημαντικό έργο υποδομής αναγκαίο για τη σύνταξη μιας ιστορίας του ελληνικού βιβλίου. Η σημασία του βρίσκεται και στον παραδειγματικό του χαρακτήρα. Εκεί που σε άλλους χώρους συναντούμε αποκλίνοντες στόχους και απουσία πειθαρχίας, καταστατική ανασφάλεια και ανακλαστική καχυποψία, στο Βιβλιολογικό εργαστήρι «Φίλιππος Ηλιού» κυριάρχησε η εμπιστοσύνη στην ομαδική συμμετοχή και στη συλλογική προσπάθεια, η πίστη στον μακροχρόνιο σχεδιασμό και στη μεθοδική εκτέλεση.
Η «Ελληνική Βιβλιογραφία 1864-1900» αποτελείται από ένα corpus 32.156 λημμάτων που αφορούν 200.000 αντίτυπα και έχουν ως επί το πλείστον αντληθεί εξ αυτοψίας από 370 δημόσιες και ιδιωτικές βιβλιοθήκες της Ελλάδας και του εξωτερικού. Μαγιά τους, το υλικό της βιβλιοθήκης του ΕΛΙΑ η οποία διαθέτει την πλουσιότερη συλλογή βιβλίων της περιόδου. Από τα στοιχεία που παραθέτει η Πόπη Πολέμη, προκύπτει ότι το 74% των έργων της περιόδου τυπώθηκε στην ελληνική επικράτεια (με βάση τα σύνορα του 1881). Ανάμεσα στους τόπους έκδοσης η Αθήνα κατέχει πρωτεύουσα θέση (με πάνω από το μισό της παραγωγής), και ακολουθούν τα αιγαιοπελαγήτικα νησιά και τα νησιά του Ιονίου. Το 21% τυπώθηκε στην Οθωμανική Αυτοκρατορία (Κωνσταντινούπολη και Σμύρνη κυρίως), στις παροικίες των Βαλκανίων, του Εύξεινου Πόντου και της Ανατολικής Μεσογείου, στη Σάμο, την Κύπρο και την Κρήτη. Και το υπόλοιπο 5% σε πόλεις της Ευρώπης, της Αμερικής και στην Ινδία. Στην πρώτη (ακέφαλη) δεκαετία της περιόδου κυκλοφόρησαν κατά μέσο όρο γύρω στα 590 βιβλία (ή καλύτερα βιβλιολογικές μονάδες) ετησίως, ενώ στην τελευταία δεκαετία το νούμερο έφτασε στα 1.000 βιβλία ετησίως. Στην πρώτη δεκαετία του 19ου αιώνα, ο αντίστοιχος αριθμός ήταν 80 βιβλία ανά έτος. Ανάμεσα στις θεματικές των εκδόσεων, την πρώτη θέση κατέχει η εκπαίδευση (19%), και ακολουθούν η λογοτεχνία (18%), οι κοινωνικές επιστήμες (15%), τα εκκλησιαστικά, θρησκευτικά και ψυχοφελή έργα (7%).
Με κριτήριο την αρτιότητα του πρώτου τόμου της «Ελληνικής Βιβλιογραφίας του 19ου αιώνα (1801-1818)» του Φίλιππου Ηλιού, η Πόπη Πολέμη σημειώνει ότι η σημερινή έκδοση αποτελεί ένα ενδιάμεσο στάδιο, το οποίο κρίθηκε ωστόσο απαραίτητο προκειμένου να αποκτήσουν οι ενδιαφερόμενοι πρόσβαση σε μια σημαντική βάση δεδομένων. Στόχος, η υποκίνηση προσθηκών, διορθώσεων, επισημάνσεων και υποδείξεων. Πρόκειται για μια ασυνήθιστη, μέσα στα ελληνικά συμφραζόμενα, μέθοδο, εξαιρετικά αποτελεσματική παρ’ όλα αυτά, αν λάβουμε υπόψη ότι η επίσης πολύτιμη βιβλιογραφία των Γκίνη-Μέξα για το ελληνικό βιβλίο της αμέσως προηγούμενης περιόδου 1800-1963, διπλασίασε τις αρχικές της εγγραφές χάρη στην ομόθυμη ανταπόκριση που υπήρξε στο παλαιότερο κάλεσμα του Κ. Θ. Δημαρά.
Ενα εγχείρημα που αρχίζει έτσι ως ατομική πρωτοβουλία (οι Ηλιού-Πολέμη ξεκίνησαν με λιγοστές δυνάμεις και πενιχρότατα μέσα) κατά τη διάρκεια της επίμοχθης μακράς πορείας του μεταμορφώθηκε. Ο σταθερός προσανατολισμός των ερευνητών προς τα «καλά εργαλεία», ανέδειξε, καθώς προκύπτει από τις αναφορές, τις παραπομπές, τα ευχαριστήρια, ένα εξαιρετικά σύνθετο δίκτυο πολλών δεκάδων βιβλιοθηκών, αφοσιωμένων ερευνητών και έμπειρων δασκάλων. Στην Ελλάδα των πολυδάπανων κακέκτυπων εκδηλώσεων για την προβολή του ελληνικού πολιτισμού στο πρώην ανατολικό μπλοκ και των πανάκριβων φουστανιών-εισιτήριο για τη συμμετοχή σε διεθνείς διαγωνισμούς, κατορθώνει έτσι να εκφραστεί και ένας άλλος κόσμος, σχετικά αφανής, αλλά όχι λιγότερο αληθινός. Είναι ο κόσμος που, μετατρέποντας τον ενικό αριθμό σε πληθυντικό, δημιουργεί πολύτιμους πίνακες ψηφίδων, πίνακες που παραμένουν διαρκώς ανολοκλήρωτοι, γίνονται ωστόσο πάντοτε πλουσιότεροι· και από τους πίνακες αυτούς κάποιοι φιλοπερίεργοι θα προχωρήσουν ίσως, όπως το επιθυμούσε ο Φίλιππος Ηλιού, προς τη σύνθεση της ιστορίας του βιβλίου, και από εκεί, προς μια ιστορία των ελληνικών «συλλογικών στάσεων, των συλλογικών συνειδήσεων και των συλλογικών νοοτροπιών».