E βδομήντα χρόνια μετά την έναρξη του τρίχρονου Ισπανικού Εμφυλίου (1936-39), τα τραγικά γεγονότα εκείνου του «πρελούδιου» στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο συνεχίζουν να προκαλούν ενδιαφέρον, αλλά και να φορτίζουν μνήμες και συνειδήσεις στην Ισπανία. H προβολή του ιστορικού ντοκιμαντέρ των Χέμινγουεϊ – Ντος Πάσος, για πρώτη φορά στην Ισπανία το καλοκαίρι που μας πέρασε, αποτέλεσε σημαντικό γεγονός στην πρόσληψη ενός τόσο τραυματικού γεγονότος (που οδήγησε τη χώρα σε πολύχρονη δικτατορία). Ετσι, η μελέτη του Αγγλου ιστορικού Αντονι Μπίβορ, μαθητή του μεγάλου Τζον Κίγκαν, «O Ισπανικός Εμφύλιος Πόλεμος» (μετ. Γ. Καστανάρας, εκδ. Γκοβόστη), που πρόκειται να κυκλοφορήσει σε λίγες ημέρες, κρίνεται εξαιρετικά επίκαιρη.
Ωστόσο, δεν είναι ένα βιβλίο που γράφτηκε πρόσφατα. Για την ακρίβεια, ο συγγραφέας, γνωστός στο ελληνικό κοινό από βιβλία όπως «Στάλινγκραντ», «Βερολίνο», «H μάχη της Κρήτης» κ.ά. (όλα από τις εκδόσεις Γκοβόστη), άρχισε να το επεξεργάζεται λίγο μετά τον θάνατο του Φράνκο. Τελικά, εκδόθηκε το 1982, αμέσως μετά την απόπειρα του συνταγματάρχη Τεχέρο να ανατρέψει τη δημοκρατία. Το βιβλίο προκάλεσε αίσθηση στην Ισπανία για την όχι και τόσο θετική εικόνα που δίνει ο συγγραφέας για τους Δημοκρατικούς. Για τον Μπίβορ δεν τίθεται θέμα: Οι φασίστες είχαν την πρωτοκαθεδρία στους μαζικούς φόνους και τις σφαγές, ωστόσο, οι Δημοκρατικοί δεν ήταν άγιοι και είχαν επιπρόσθετα προβλήματα: Επικρατούσε διχασμός στους κόλπους τους, ενώ τα υψηλά στελέχη τους επέδειξαν ανικανότητα στον όλο χειρισμό της κρίσης. Για τον Μπίβορ δεν ήταν οι φρανκιστές που κέρδισαν τον πόλεμο, αλλά οι Δημοκρατικοί που τον έχασαν.
Πριν από τέσσερα χρόνια, ο Ισπανός εκδότης του Μπίβορ έπεισε τον συγγραφέα να ξαναγράψει το βιβλίο από την αρχή. H ιδέα ήταν να χρησιμοποιηθεί όλο το υλικό από τις έρευνες που είχαν διεξαχθεί με μεγάλη επιμέλεια από Ισπανούς και άλλους ιστορικούς στο διάστημα μιας εικοσιπενταετίας και, ιδίως, από τα σοβιετικά αρχεία, στα οποία μέχρι πρότινος κάθε πρόσβαση ήταν αδύνατη. H ελληνική έκδοση βασίζεται σε αυτή τη νέα, αναθεωρημένη μορφή μιας πυκνής, ελκυστικής αφήγησης, που συνδυάζει την ιστορία των ηγεσιών των δύο αντιμαχόμενων πλευρών με τις (μικρο)ιστορίες των ανωνύμων, κάτι που άλλωστε συνηθίζει ο Μπίβορ σε όλα του τα βιβλία. Μπορεί κανείς να διαφωνεί με ορισμένες του απόψεις αλλά έχει την ικανότητα να καθηλώνει τον αναγνώστη. Σήμερα η «K» προδημοσιεύει χαρακτηριστικά αποσπάσματα από τον «Ισπανικό Εμφύλιο Πόλεμο».
Ορμόνες εναντίον Μαρξ
Ενας εμφύλιος πόλεμος δεν είναι πόλεμος, αλλά αρρώστια», έγραψε ο Antoine de Saint-Exupery. «O εχθρός είναι μέσα μας. Σαν να πολεμάς εναντίον του ίδιου σου του εαυτού». Παρ’ όλα αυτά, η τραγωδία της Ισπανίας το 1936 υπήρξε ακόμα μεγαλύτερη. Μπλέχθηκε στη δίνη ενός διεθνούς εμφυλίου πολέμου, ο οποίος, στην ουσία, είχε αρχίσει με την Επανάσταση των Μπολσεβίκων. […] Για τον λόγο αυτό, είναι λάθος να περιγράψουμε τον ισπανικό εμφύλιο πόλεμο ως «αδελφοκτόνο». Οι διχαστικές αντιλήψεις των νέων ιδεολογιών μπορούσαν να μετατρέψουν αδέλφια σε απρόσωπους ξένους και συνδικαλιστές ή καταστηματάρχες σε ταξικούς εχθρούς. Τα συνηθισμένα ανθρώπινα ένστικτα παραμερίστηκαν. Μέσα στην τεταμένη ατμόσφαιρα της άνοιξης του 1936, στο δρόμο του για το Πανεπιστήμιο της Μαδρίτης, ο Julian Marias, μαθητής του φιλοσόφου Jose Ortega y Gaset, δεν θα ξεχνούσε ποτέ του την έκφραση μίσους στο πρόσωπο ενός οδηγού τραμ σε μια στάση καθώς παρακολουθούσε μια όμορφη και καλυντυμένη νεαρή γυναίκα να αποβιβάζεται στο πεζοδρόμιο. «Τώρα την πατήσαμε», είπε μέσα του ο Marias. «Οταν ο Μαρξ είναι πιο αποτελεσματικός από τις ορμόνες, όλα έχουν τελειώσει».
Ενας στρατός διαλυμένος
Το 1936, η δύναμη του ισπανικού στρατού αριθμούσε περίπου 100.000 άνδρες. Σχεδόν οι 40.000 από αυτούς ήταν σκληροτράχηλοι και ετοιμοπόλεμοι στρατιώτες που είχαν ως βάση τους το Μαρόκο, αλλά οι υπόλοιποι στον μητροπολιτικό στρατό ήταν σχεδόν άχρηστοι. «Στην Ισπανία», όπως είχε επισημάνει ένας ιστορικός, «δεν υπήρχαν πυρομαχικά ούτε για μία ημέρα πολέμου, η στρατιωτική παραγωγή ήταν βυθισμένη στο χάος, ενώ δεν υπήρχαν σχεδόν καθόλου τεθωρακισμένα οχήματα, αντιαρματικά όπλα ή αντιαεροπορικά πυροβόλα». Αρκετές χιλιάδες στρατιώτες ουδέποτε αποκτούσαν στολή και ακόμα περισσότεροι δεν είχαν εκπαιδευτεί στη χρήση όπλων. Οι νεοσύλλεκτοι συχνά χρησιμοποιούνταν για βοηθητικές εργασίες σε σπίτια αξιωματικών.
Η χαμηλή μαχητική αποτελεσματικότητα του στρατού δεν είχε εμποδίσει τα pronunciamentos κατά το παρελθόν και, παρά τις μάχες στις Αστουρίες, οι αξιωματικοί που συνωμοτούσαν δεν φαίνονταν να ανησυχούν ιδιαίτερα από την αντίσταση που ενδεχομένως θα συναντούσαν. Μολονότι ενήμερη, η κυβέρνηση του Azana δεν αντιμετώπισε αποτελεσματικά μια ενδεχόμενη απειλή. Αμέσως μετά τις εκλογές, είχε την άστοχη προνοητικότητα να διορίσει τους πιο ύποπτους στρατηγούς μακριά από την πρωτεύουσα, όπως τον στρατηγό Φράνκο στις Κανάριες Νήσους και τον στρατηγό Goded στις Βαλεαρίδες. Στην εποχή της αεροπλοΐας, τα νησιά δεν θεωρούνταν πλέον ως τόποι εξορίας. Επιπροσθέτως, η Λας Πάλμας βρισκόταν κοντά στο Μαρόκο και η Μαγιόρκα κοντά στη Βαρκελώνη. O στρατηγός Emilio Mola, ο κύριος οργανωτής της συνωμοσίας και ο άνθρωπος που θα λάμβανε το κωδικό όνομα «διευθυντής», είχε σταλεί ως στρατιωτικός κυβερνήτης στην Παμπλόνα, το φέουδο των καρλιστών και των 8.000 requetes τους που ήταν έτοιμοι να προελάσουν.
«Νo Ρasaran!»
Οι στρατηγοί είχαν σχεδιάσει ένα πραξικόπημα με την ανταρσία των φρουρών στο ισπανικό Μαρόκο και σε ολόκληρη την Ισπανία. H επιτυχία μιας τέτοιας ενέργειας εξαρτιόταν κυρίως από το ψυχολογικό αποτέλεσμα της ταχύτητας και της αποφασιστικότητας παρά από την αριθμητική υπεροχή. Παρ’ όλο που οι στασιαστές στρατηγοί δεν κατόρθωσαν ένα κεραυνοβόλο πραξικόπημα, η Δημοκρατία απέτυχε να συντρίψει την ανταρσία μέσα στο πρώτο 48ωρο, την πιο κρίσιμη περίοδο ολόκληρου του πολέμου, όταν κρίθηκε η κατοχή ολόκληρων περιφερειών.
Η διστακτική στάση της δημοκρατικής κυβέρνησης στάθηκε μοιραία σε μια κρίση που αναπτυσσόταν με ραγδαίους ρυθμούς, επειδή οι αρχικοί δισταγμοί ενισχύθηκαν από μια αμυντική νοοτροπία. […] H καθυστέρηση στη διανομή όπλων αποθάρρυνε κινήσεις πρόληψης ή αντεπίθεσης εναντίων των στασιαστών στρατιωτικών. «Οι δημοκρατικές αρχές δεν ήταν προετοιμασμένες να μας μοιράσουν όπλα», θυμόταν ένας ξυλουργός από τη Σεβίλλη, «επειδή φοβούνταν περισσότερο την εργατική τάξη παρά τον στρατό. Εμείς, οι κομμουνιστές, δεν μοιραζόμασταν την πεποίθηση της κυβέρνησης ότι η ανταρσία θα καταπνιγόταν εντός είκοσι τεσσάρων ωρών».
Εγινε η ανάγκη φιλοτιμία. H Δημοκρατία θα ενίσχυε την ιδέα ότι «αντίσταση σημαίνει νίκη», όπως θα δήλωνε αργότερα ένα σύνθημα. Ακόμα και στη διάρκεια της ανταρσίας, η κομμουνίστρια βουλευτής Πασιονάρια είχε διατυπώσει αυτή την επικίνδυνα γοητευτική ιδέα με τη διάσημη λογοκλοπή της φράσης «No Pasaran!» («Δεν θα περάσουν!») που είχε εκστομίσει ο Petain στο Βερντέν.