Ο Αγγελος Γουλανδρής υπήρξε προφητικός. Ηδη από το 1964, τη χρονιά που ίδρυσε το μουσείο Φυσικής Ιστορίας, είχε προβλέψει ότι η διαχείριση της Γης θα είναι το μεγαλύτερο πρόβλημα του 21ου αιώνα και πως το περιβάλλον θα αποτελέσει πρώτη προτεραιότητα στις σχέσεις μεταξύ κρατών. Δραστήριος, οραματιστής, με έγνοια για τον τόπο του, διοχέτευσε όλη του την ενέργεια για να δημιουργήσει μια μικρή κιβωτό για τη Φύση, με ιδιαίτερη βαρύτητα στην εκπαίδευση των παιδιών και την ευαισθητοποίηση των ενηλίκων.
Δέκα χρόνια μετά τον θάνατό του, ήρθε η ώρα να γνωρίσουμε καλύτερα άλλη μια πτυχή του, η οποία φανερώνει τη λεπτότητα του χαρακτήρα του. Στη δημόσια ζωή του, ο Γουλανδρής ήταν -όπως συνηθίζει να λέει η σύζυγός του Νίκη η οποία συνεχίζει επάξια το έργο του- ένας αυθεντικός «ακτιβιστής». Στον προσωπικό του βίο, του άρεσε να καταπιάνεται με την εικαστική δημιουργία. Πίνακες, σχέδια αλλά και κάποια γλυπτά του που εκτίθενται αυτήν την περίοδο στο Μουσείο στην Κηφισιά, φανερώνουν ότι εκτός από υπερευαίσθητος δέκτης των μηνυμάτων του φυσικού και κοινωνικού μας περιβάλλοντος ήταν ταυτόχρονα και πομπός αρμονίας και ομορφιάς. Η «Κ» επισκέφθηκε την έκθεση και ξεναγήθηκε από τον καλλιτεχνικό διευθυντή του Μουσείου, Πέτρο Ζαμπέλη, που συνεργάστηκε στενά με τον Αγγελο Γουλανδρή για τέσσερις δεκαετίες.
Αυτοδίδακτος
«Δεν θεωρούσε τον εαυτό του εικαστικό καλλιτέχνη. Στο λιγοστό ελεύθερο χρόνο του τού άρεσε να εκφράζεται μέσω της τέχνης, με τη ζωγραφική, τη γλυπτική, τη χαρακτική, τα σχέδια με τη σινική μελάνη. Ηταν αυτοδίδακτος. Είχε ένα τέλεια οργανωμένο ατελιέ και πολλές φορές, σηκωνόταν ακόμα και στη μέση της νύχτας για να φτιάξει κάτι», μας εξηγεί ο διευθυντής του Μουσείου. Με απλές γραμμές που συστρέφονται ή απλώνονται στο χαρτί, υπακούοντας σε κάποιον εσωτερικό ρυθμό ανάπτυξης, έφτιαχνε το δικό του σύμπαν
Εργα γεωμετρικά και λιτά αλλά γεμάτα φαντασία και ενάργεια, μαρτυρούν την πολυεπίπεδη προσωπικότητά του. «Ολες οι καλλιτεχνικές δημιουργίες συνδέονται με την ιδιαίτερη και χαρισματική φύση του. Ηταν ένας άνθρωπος με σπάνια πραότητα και ειλικρίνεια, δυναμισμό και επιμονή. Αν και στον δημόσιο βίο του είχε στους ώμους του μεγάλες ευθύνες και συναίσθηση για το μέλλον του κόσμου, στην τέχνη εξέφραζε τη χαρά και την παιδικότητα που επίσης έκρυβε μέσα του. Οταν έμαθε ότι ήταν άρρωστος ζήτησε από τους γιατρούς να ζήσει άλλα τρία χρόνια ώστε να μπορέσει να ολοκληρώσει ορισμένα σχέδια που ήταν σε εξέλιξη. Ετσι και έγινε. Μόλις ολοκλήρωσε το χρέος του, πέθανε», υπογραμμίζει ο Πέτρος Ζαμπέλης.
Δημιουργική έκφραση
Παρούσα στην ξενάγησή μας και η Νίκη Γουλανδρή, η οποία δέχθηκε να μας πει δυο λόγια για τον σύζυγό της: «Δεν ήθελε να παρουσιαστεί ποτέ ως καλλιτέχνης. Είχε κάνει δύο πολύ επιτυχημένες εκθέσεις στην Αμερική και μία στην αίθουσα Τέχνης Αθηνών. Απέσπασε πολύ καλές κριτικές. Δεν ήταν όμως αυτός ο στόχος του. Ηθελε να εκτονώσει τις ανάγκες, τα συναισθήματά του, να εκφραστεί με τρόπο δημιουργικό και ουσιαστικό. Πολλές φορές έλεγε ότι επειδή συχνά δεν μπορούσε να συνεννοηθεί με τους ανθρώπους και να συμφιλιωθεί με τις αντιφάσεις τους, στρεφόταν στην τέχνη και στα υλικά της. Εκεί βίωνε την αρμονία και τη συμμετρία. Ολες οι φόρμες υπάκουαν για τον Αγγελο σε έναν υπέρτατο ρυθμό».
Οπως επισημαίνει η Νίκη Γουλανδρή, τα πάντα ξεκινούσαν από μια απλή, ταπεινή αφετηρία: «Καθοδηγείτο από τις γραμμές. Με αυτές έκανε την σύνθεση». Πράγματι. Τα έργα στο μουσείο φανερώνουν ότι στα έργα του υπήρχε ένταση, μουσικότητα και μια ειδική σχέση με τον χώρο. Σημειώνει ο ίδιος σε έναν κατάλογό του για τα σχέδια του με σινική: «Στην τέχνη, στη μόνη παράλληλη με τη Φύση πηγή δημιουργίας, αναζητώ προσεγγίσεις σε ρυθμούς και σχήματα που δεν έχουν ακόμα καταγραφεί. Ρυθμούς και ισορροπίες που λειτουργούν υπόκωφα και συνδέονται μόνο υποσυνείδητα με τον αρχέγονο, τον πρωτόπλαστο άνθρωπο ή με εκείνον που με καθαρή σκέψη και όραση αναζητεί μια νέα τάξη λόγου και γραφής, πέραν από τα όρια και τις κατακτήσεις της γνώσης. Είναι ο χώρος της ελευθερίας, συντεταγμένης σε δικούς της, άγνωστους σ’ εμάς νόμους. Σε αυτόν τον χώρο προσπαθώ να περιπλανώμαι».
Η επίσκεψη στην έκθεση με έργα του Αγγελου Γουλανδρή, γίνεται μέσα σε μια ευχάριστη ατμόσφαιρα απο χαρούμενες παιδικές φωνές. Μαθητές από κάποιο σχολείο της Αττικής έχουν διασκορπιστεί μέσα στους χώρους του μουσείου. Ο ύψιστος σκοπός του έχει επιτελεστεί. Τέσσερα εκατομμύρια άνθρωποι έχουν περάσει όλα αυτά τα χρόνια από το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας -που έχει μπει στον διεθνή κατάλογο με τα μουσειακά ιδρύματα που έχουν την μεγαλύτερη επιρροή- αλλά και από το Κέντρο Γαία. Είναι και αυτοί μια ατελείωτη γραμμή που συνεχίζει στο άπειρο και αγκαλιάζει προστατευτικά την απειλούμενη σήμερα Φύση.
Ολα για το περιβάλλον
Ο Αγγελος Γουλανδρής (1921 – 1996), ιδρυτής, και πρόεδρος επί 32 χρόνια του Μουσείου Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας, καταγόταν από παλιά ναυτική οικογένεια της Ανδρου. Από τους πρώτους διέβλεψε, σε χρόνο ανύποπτο, τις επιπτώσεις της κατάχρησης του ανθρώπου στο φυσικό περιβάλλον και έδρασε έγκαιρα.
Ξεκίνησε να ζωγραφίζει το 1962 με έργο που κινείται στο πλαίσιο της αφαίρεσης και του κονστρουκτιβισμού. Το 1964 ίδρυσε το Μουσείο Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας, με σκοπό την προώθηση της επιστημονικής έρευνας στον ελληνικό φυσικό χώρο και της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης. Αποστολή του Μουσείου ήταν να συνειδητοποιήσουν οι Ελληνες τον πλούτο των φυσικών πόρων της χώρας τους και να αναλάβουν την ευθύνη προστασίας τους. Στον σκοπό αυτό αφιερώθηκε, προσφέροντας εκτός από την οικονομική του στήριξη και τη σφραγίδα της προσωπικής του κατεύθυνσης και φιλοσοφίας. Ο Αγγελος Γουλανδρής τιμήθηκε το 1979 από την Ακαδημία Αθηνών με το Αργυρούν Μετάλλιο των Φυσικών Επιστημών και το 1990 από το Ωνάσειο Ιδρυμα με το Διεθνές Βραβείο για τον «Ανθρωπο και το Περιβάλλον». Το 1988 ανακηρύχθηκε επίτιμος διδάκτωρ του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου της Θεσσαλονίκης.