Κρυσταλλία Χαλκιά
Το Ηλιακό Σύστημα μέσα στο Σύμπαν
Η διαδρομή από την επιστημονική στη σχολική γνώση
Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης – σελ. 590
«Φεγγάρι της Σαπφώς, ναι, Σελήνη του Αρμστρονγκ, όχι» είχε γράψει ο Οδυσσέας Ελύτης. Σχόλιο πάνω στην πανάρχαια ανάγκη του ανθρώπου να δει τον κόσμο που τον περιβάλλει όχι με τη ματιά της τετράγωνης λογικής, αλλά με εκείνη του στοχασμού και της πολυπρισματικής, ποιητικής ενατένισης. H επίκουρος καθηγήτρια της Διδακτικής των Φυσικών Επιστημών στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, Κρυσταλλία Χαλκιά, εντοπίζει, ωστόσο, την ποίηση στον συνδυασμό του επιστημονικού, ορθού λόγου με εκείνον της τέχνης και της λογοτεχνίας. Στο εξαιρετικά φροντισμένο και πρωτότυπο βιβλίο της «Το Ηλιακό Σύστημα μέσα στο Σύμπαν» η κ. Χαλκιά θέτει σε εφαρμογή αυτή τη στάση προτείνοντας μια άλλη, πιο προχωρημένη μέθοδο διδασκαλίας της Αστρονομίας και της Κοσμολογίας στο σχολείο. Πρόκειται για μια έκδοση που απευθύνεται στους εκπαιδευτικούς και θα διανεμηθεί σε φοιτητές, ωστόσο, είναι απόλαυση να τη διατρέχει οποιοσδήποτε είναι σε θέση να νιώσει αυτό το αρχαίο δέος προς τον έναστρο ουρανό.
Κατανόηση και μαγεία
Ουσιαστικά, με το βιβλίο αυτό η συγγραφέας, βασιζόμενη στις γενικές αρχές της λεγόμενης εκλαϊκευμένης επιστήμης, συνδέει μέσα σε μια εκπαιδευτική και διδακτική μέθοδο θεμελιώδεις αλλά και πιο ειδικές έννοιες της Αστρονομίας με στίχους ποιημάτων και τραγουδιών, με μυθιστορήματα και κινηματογραφικές ταινίες, με κόμικς και τηλεοπτικές σειρές. Με αυτόν τον τρόπο, που μπορεί να μοιάζει απλός αλλά απαιτεί ιδιαίτερη φροντίδα και προσοχή εκ μέρους του εκπαιδευτικού, τα παιδιά όχι μόνο θα κατανοήσουν καλύτερα το θέμα τους αλλά, το κυριότερο, θα μαγευτούν από αυτό.
Οπως σημειώνει η ίδια η συγγραφέας στον πρόλογο του βιβλίου: «Ως εκπαιδευτικό με γοητεύει το γεγονός ότι το Διάστημα δοκιμάζει τη σκέψη και επιτρέπει το όνειρο», τονίζοντας παράλληλα ότι από την «αρχαιότητα μέχρι σήμερα, το Διάστημα έχει αποτελέσει έναν προνομιακό χώρο όπου συναντώνται διάφοροι τομείς του πολιτισμού, όπως είναι η θρησκεία, η φιλοσοφία, η επιστήμη και η τέχνη». Με άξονα αυτό το σκεπτικό, η συγγραφέας αναπτύσσει ορισμένες σκέψεις αλλά και πρακτικές οδηγίες σχετικά με το πώς τα φαινόμενα του μεγάκοσμου παρέχουν στους μαθητές αφορμές για στοχασμό, αξιοποιώντας τόσο τη λογική όσο και τη φαντασία τους.
Πιο συγκεκριμένα, το βιβλίο διαρθρώνεται ως εξής: το πρώτο κεφάλαιο αναφέρεται στις ιδέες των μαθητών για τα φυσικά φαινόμενα και ειδικότερα για τα φαινόμενα που συμβαίνουν στον μεγάκοσμο, ενώ το δεύτερο αποτελεί σύντομη ιστορική αναδρομή της πορείας που ακολούθησε η ανθρώπινη σκέψη ανά τους αιώνες για τη μελέτη και την επίλυση βασικών ζητημάτων, πολλά από τα οποία σήμερα αποτελούν μέρος της διδακτέας ύλης τόσο στην πρωτοβάθμια όσο και στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση.
Τα δύο αυτά κεφάλαια λειτουργούν σαν εισαγωγή στο κυρίως μέρος του βιβλίου, το οποίο περιλαμβάνει θεματικές ενότητες για το Ηλιακό Σύστημα και το Σύμπαν γενικότερα, χωρισμένο σε τρεις ενότητες:
– Επιστημονική γνώση. Τίθενται χαρακτηριστικά ερωτήματα και δίνονται οι αντίστοιχες απαντήσεις σε θέματα που θεωρούνται κρίσιμα για την κατανόηση των εννοιών και των φαινομένων του Ηλιακού Συστήματος.
– Διδακτική ευαισθητοποίηση. Παρουσιάζονται οι εναλλακτικές αντιλήψεις των μαθητών για τις έννοιες και τα φαινόμενα που αναπτύχθηκαν στο πρώτο μέρος της ενότητας, όπως έχουν αποτυπωθεί σε διάφορες έρευνες διεθνώς.
– Διδακτικές δραστηριότητες. Σε αυτήν τη ενότητα προτείνονται απλές δραστηριότητες που μπορούν να πραγματοποιηθούν με τη βοήθεια υλικών καθημερινής χρήσης, σχετικών ιστοσελίδων στο Διαδίκτυο, εκλαϊκευτικών δημοσιογραφικών άρθρων ή από εξωσχολικά βιβλία επιστήμης και, τέλος, σχετικών ψηφιακών δίσκων.
Μάλιστα, στις εικόνες που χρησιμοποιούνται από το Διαδίκτυο αναφέρεται κάθε φορά ο συγκεκριμένος διαδικτυακός τόπος, ώστε ο εκπαιδευτικός να μπορεί να τις εντοπίσει εύκολα και να τις χρησιμοποιήσει ανάλογα. Επιπροσθέτως, περιλαμβάνει δραστηριότητες που σχεδιάστηκαν με σκοπό να συνδέσουν το υπό μελέτη θέμα και με άλλες περιοχές του πολιτισμού (πεζογραφία, ποίηση, μουσική κτλ.). Ολες οι δραστηριότητες έχουν σχεδιαστεί έτσι ώστε να υλοποιούνται εύκολα από τους μαθητές στον χώρο του σχολείου. Οπως εύστοχα σημειώνει η συγγραφέας: «Μέσω αυτών επιδιώκεται η αναδόμηση των εναλλακτικών αντιλήψεων των μαθητών και η οικοδόμηση γνώσης συμβατής με το επιστημονικό πρότυπο».
Ευρηματικά παραδείγματα
Για παράδειγμα, όσον αφορά το τμήμα «Ιδέες των μαθητών», στο κεφάλαιο για τους αστεροειδείς και τους κομήτες, η συγγραφέας συσχετίζει τις συχνά εσφαλμένες αντιλήψεις του κόσμου για τα συγκεκριμένα ουράνια σώματα αναφερόμενη σε δημοφιλείς κινηματογραφικές ταινίες όπως η «Ολέθρια σύγκρουση», ο «Αρμαγεδδών» και ο «Πόλεμος των άστρων» (χρησιμοποιώντας και σχετική εικονογράφηση). Ανάλογα, μια πιο απλή από τις πολλές ευρηματικές δραστηριότητες που προτείνει το βιβλίο αναφέρεται στη Σελήνη ως «πηγή έμπνευσης για την ποίηση και το τραγούδι»: οι μαθητές καλούνται να βρουν ποιήματα που σχετίζονται με τη Σελήνη, τους μοιράζονται στίχοι από γνωστά τραγούδια που αναφέρονται στο φεγγάρι σε μια προσπάθεια διερεύνησης των συνθηκών της εποχής μέσα στις οποίες γράφτηκαν.
Το βιβλίο της Κρυσταλλίας Χαλκιά έρχεται σε μια εποχή κατά την οποία οι νέες ανακαλύψεις των αστροφυσικών και των κοσμολόγων πυκνώνουν διαρκώς (και αποτελούν συχνά θέμα στα πρωτοσέλιδα των εφημερίδων), με πιο πρόσφατο παράδειγμα την παρακολούθηση από τους αστρονόμους μιας μαύρης τρύπας να «καταβροχθίζει» ένα κοντινό άστρο και τις νέες παρατηρήσεις και θεωρίες σχετικά με την ύπαρξη νερού στον Αρη. Επιπλέον, η έκδοση του βιβλίου πραγματοποιήθηκε σε μια περίοδο κατά την οποία τα θέματα που σχετίζονται με την αστρονομία και την Κοσμολογία καταλαμβάνουν ολοένα και μεγαλύτερο χώρο στα αναλυτικά προγράμματα διαφόρων χωρών. Αν συνυπολογίσουμε την προσεγμένη εικονογράφηση και γενικότερη αισθητική του βιβλίου, έχουμε στα χέρια μας ένα καλαίσθητο αλλά και χρηστικό έργο.