Δεν συμβαίνει συχνά στις μεγάλες δυνάμεις να εξαφανιστούν εν μια νυκτί από προσώπου γης, αλλά αυτό ακριβώς συνέβη στην Πρωσία. Με μια μόνο κίνηση της πένας που έγραφε τον νόμο Νο 46 του Συμμαχικού Ελεγκτικού Συμβουλίου, στις 25 Φεβρουαρίου του 1947, η Πρωσία, ένα κράτος που για αιώνες στεκόταν στο κέντρο της πολιτικής ζωής στην Ευρώπη, διετάχθη να εξέλθει της σκηνής της ιστορίας, διότι υπήρξε «όχημα του μιλιταρισμού και της αντίδρασης στη Γερμανία».
Κοινωνία και στρατός
Δεν χύθηκαν πολλά δάκρυα, αντίθετα. Τώρα όμως το βιβλίο του Κρίστοφερ Κλαρκ Iron Kingdom. The Rise and Downfall of Prussia 1600-1947 (εκδ. Harvard University Press, 776 σελ., 35 δολάρια), μια σοβαρή, έγκυρη ιστορία της Πρωσίας, καθώς γράφει ο Γουίλιαμ Γκράιμς στους «Νιου Γιορκ Τάιμς», από τις ταπεινές απαρχές της ώς το άδοξο τέλος της, παρουσιάζει μια πιο πολυσύνθετη εικόνα του γερμανικού κράτους το οποίο συχνά γελοιοποιείται με καρικατούρες από αστραφτερές περικεφαλαίες και γυαλισμένα στρατιωτικά υποδήματα.
Η Πρωσία βέβαια και ο στρατός της ήταν πράγματα αξεχώριστα, αλλά η Πρωσία ήταν ξακουστή και για τις δημόσιες υπηρεσίες της, αποτελεσματικές και αδιάφθορες εν αντιθέσει προς των Αμβούργων, για το πρωτότυπο σύστημα κοινωνικών υπηρεσιών, για τη θρησκευτική ανοχή της και για το ανώτατο εκπαιδευτικό σύστημα, πρότυπο για την άλλη Γερμανία και τον κόσμο.
Κι αυτά ήταν Πρωσία, ένα διχασμένο κράτος το οποίο κατέπεσε εξαιτίας των ιδιοτήτων εκείνων χάρη στις οποίες ανήλθε.
Ο Κλαρκ, της έδρας της Σύγχρονης Ευρωπαϊκής Ιστορίας του Πανεπιστημίου του Κέμπριτζ, πέτυχε να ολοκληρώσει μια υποδειγματική εργασία. Με ύφος ζωντανό, καταφέρνει να τακτοποιήσει σωρούς συγκεντρωμένου υλικού, να του δώσει τάξη και νόημα, να παρουσιάσει τις βασικές του θέσεις με εγκυρότητα, παρέχοντας και τις αναγκαίες παύσεις, όταν χρειάζεται από τον αναγνώστη στοχασμός. Η Πρωσία υπήρξε, αρχής γενομένης από τον όνομά της, μια αυτοδημιούργητη οντότητα. Γι’ αυτό και απαιτεί τον απομυθοποιητικό τρόπο που κομίζει ο ιστορικός, ο οποίος ήρεμα και δίχως τυμπανοκρουσίες αποκαλύπτει τα λάθη στη συσσωρευμένη γνώση περί του θέματος. Το αποτέλεσμα είναι ένα διαφωτιστικό, ιδιαιτέρως ικανοποιητικό, ιστορικό κείμενο, διανθισμένο κατά περιόδους με ζωντανές περιγραφές προσώπων, πρωταγωνιστών, δευτεραγωνιστών και κομπάρσων, στο έργο που αφηγείται. Ενα παράδειγμα από τα πολλά που θα μπορούσε να αναφέρει κανείς, ότι όταν ο Κλαρκ ανατρέπει την παραδεδεγμένη περί του Φρειδερίκου Γουλιέλμου (1713-40) ιδέα ότι τούτος ολοκλήρωσε τον «τέλειο απολυταρχισμό», κατά την έκφραση ενός ιστορικού του 19ου αιώνα. Δεν είναι ανακριβές, αλλά ο Κλαρκ παρατηρεί ότι ο Φρειδερίκος υπέστειλε μεν την ισχύ των ευγενών και επέβαλε την, από το Βερολίνο, συγκεντρωτική διοίκηση πάνω στην περιοχή τη γνωστή ως Βραδεμβούργο, όμως, οι μεταγενέστεροι μεγάλως υπερέβαλαν τη δύναμη του νεογέννητου πρωσικού κράτους που οι αξιωματούχοι του δεν ήταν παραπάνω από μερικές εκατοντάδες.
Σε μια περιοχή μάλιστα η κυβερνητική αλληλογραφία χρειαζόταν και 10 ημέρες να ταξιδέψει μια απόσταση μερικών χιλιομέτρων, εν μέρει γιατί ο πρώτος σταθμός της ήταν η τυπική ταβέρνα όπου τα γράμματα ξεσφραγίζονταν, γυρνούσαν από τον ένα στον άλλο και συζητούνταν συνοδεία ποτηριών μπίρας, μέχρις ότου τελικά φθάσουν στον προορισμό τους. Με την ίδια ερευνητικότητα, ο ιστορικός κοιτάζει και τον μύθο του πρωσικού μιλιταρισμού. Ενας μεγάλος, πειθαρχημένος στρατός μεταμόρφωσε το Βραδεμβούργο σε τοπική δύναμη. Ομως, η στρατιωτικοποίηση της κοινωνίας δεν ξεκίνησε παρά μόνο στο τέλος του 19ου αιώνα, αλλά και τότε ο Κλαρκ ελέγχει την πίστη ότι το γεγονός αυτό ξεχώρισε την Πρωσία από την υπόλοιπη Ευρώπη. Η Γαλλία και η Βρετανία ήταν εξίσου δεμένες με τη φιλοσοφία της δημιουργίας αυτοκρατοριών και της στρατιωτικής δύναμης.
Παρόμοια, στη δεκαετία του 1930, οι συντηρητικοί Πρώσοι γαιοκτήμονες έδωσαν απλόχερη υποστήριξη στους ναζιστές, αλλά και οι περισσότεροι εκ των αξιωματικών που συνωμότησαν εναντίον του Χίτλερ προέρχονταν από το σώμα των Πρώσων αξιωματικών.
Τα προβλήματα και τα λάθη της Πρωσίας ήταν οξύτατα, άλυτα και τελικά μοιραία για το τέλος της. Εάν η γεωγραφία είναι μοιραία, τότε η Πρωσία ήταν εξαρχής καταδικασμένη. Ζωσμένη από εχθρικές δυνάμεις, μόνο αποκτώντας νέα εδάφη μπορούσε να εξασφαλίσει το μέλλον της, αλλά κάθε απόκτηση ή κατάκτηση δημιουργούσε νέα, ταραγμένα σύνορα, τα οποία έτρεφαν φιλοδοξίες για νέες αποκτήσεις – κατακτήσεις. Τέλος, ευτυχές δεν ήταν δυνατόν να έχουν οι άμετρες φιλοδοξίες της Πρωσίας, αποθαρρυμένες και από ένα αίσθημα ανασφάλειας, το οποίο βάθυνε με τη γερμανική ενοποίηση. Ενα βασίλειο αποτελούμενο από κομμάτια, σαν κουρελού, ανέλαβε την ηγεμονία σε μια παρόμοια ενοποιημένη χώρα.
Η μοιραία κληρονομιά
Ισως το πιο επικίνδυνο ήταν ότι η Πρωσία εξαρτούσε την ασφάλειά της από ένα στρατό, ο οποίος ουδέποτε υπήρξε υπό πολιτικές εντολές. Ηταν, κατά τα λόγια του Κλαρκ, «μια φρουρά πραιτωριανών υπό τον προσωπικό έλεγχο του βασιλιά». Τούτο, υποστηρίζει, υπήρξε η μοιραία της κληρονομιά στη νέα Γερμανία. Και θα μπορούσε να προσθέσει, στον υπόλοιπο κόσμο.