Πώς βλέπει ένας Μεξικανός συγγραφέας στα τέλη του 20ού αιώνα την τεράστια πραγματικότητα της Ινδίας την οποία επισκέφθηκε για πρώτη φορά το 1951 και στην οποία υπηρέτησε ως πρέσβης της χώρας του στην περίοδο 1962-1968; Το «Στο φως της Ινδίας» δεν αποτελεί ούτε απομνημόνευμα ούτε αναπολήσεις, αλλά ένα δοκίμιο στο οποίο ο νομπελίστας ποιητής Οκτάβιο Πας προσπαθεί να αποτυπώσει όλα όσα έζησε και ένιωσε στη διάρκεια των χρόνων που πέρασε στη μακρινή χώρα της νοτιοανατολικής Ασίας, ένα κείμενο στο οποίο αποπειράται να ρίξει ορισμένες φευγαλέες ματιές, επιδιώκει να συλλάβει κάποια συγκεχυμένα σημάδια, ζητά να καταλάβει μερικές πραγματικότητες τις οποίες διέκρινε ανάμεσα στο φως και στη σκιά. Το «Στο φως της Ινδίας» (μετ. Μάρω Φιλίππου, Κέδρος, σελ. 284) είναι ένα βιβλίο που, όπως ο ίδιος υποστηρίζει, δεν απευθύνεται στους ειδικούς καθώς δεν αποτελεί παιδί της γνώσης αλλά τέκνο της αγάπης. «Η Ινδία δεν μπήκε μέσα μου, γράφει, διά της λογικής, αλλά διά μέσου των αισθήσεών μου, το μυστικό της δεν είναι ένα μείγμα γεύσεων, αλλά μάλλον μια διαβάθμιση αντιθέτων που διατυπώνονται ταυτόχρονα και φευγαλέα. Δεν αποτελεί μια διαδοχή όπως συμβαίνει στη Δύση, αλλά μια σύζευξη».
Χωρίς καμιά σχέση με τα κείμενα ταξιδιωτικών εντυπώσεων ή εξωτικών πληροφοριών, το βαρυσήμαντο αυτό δοκίμιο υποδεικνύει έναν τρόπο να ταξιδεύουμε, μια ματιά να παρακολουθούμε τους πολιτισμούς την ώρα της πιο στοχαστικής συνομιλίας τους. Εντοπίζοντας ένα πλήθος αναλογιών, κρίσιμων ομοιοτήτων και σημαντικών διαφορών ανάμεσα στις εκδηλώσεις μεγάλων πολιτισμών όπως είναι ο ινδικός, ο δυτικοευρωπαϊκός, ο μεσοαμερικανικός και ο σινοϊπαωνικός, ο ευαίσθητος δοκιμιογράφος πραγματοποιεί εύστοχες παρατηρήσεις πάνω στις σχέσεις των θρησκειών τους, των κοινωνικών τους διαρθρώσεων, των τελετουργιών, της πολιτικής ιστορίας τους και της καλλιτεχνικής τους έκφρασης – ομοιότητες και διαφορές ανάμεσα λόγου χάρη στη γαλλική επανάσταση, τον πόλεμο για την αμερικανική ανεξαρτησία, τη μεξικανική επανάσταση και τον αγώνα για την ινδική ανεξαρτησία· σχόλια για τις σχέσεις ανάμεσα στη δυτική μελαγχολία και τη χριστιανική λύτρωση, την ινδική λαγνεία και την ινδουιστική απουσία της αίσθησης της αμαρτίας· παρατηρήσεις πάνω στους διαφορετικούς τρόπους της ποιητικής έκφρασης, ανάμεσα στον κινεζικό υπαινιγμό, την ιαπωνική νύξη, το ελληνικό πάθος, τη λατινική ευγλωττία και τον ινδικό αισθησιασμό.
Ο πολιτισμός αυτός, που άρχισε να ανθεί στην κοιλάδα του Ινδού μεταξύ του 2500 και του 1700 π.Χ., που δοκίμασε τη σαρωτική επιδρομή των μουσουλμάνων πολεμιστών τον 8ο μ.Χ. αιώνα, που γνώρισε τα ανεξίτηλα σημάδια της πορτογαλικής αποικιοκρατίας και της βρετανικής Εταιρείας των Ανατολικών Ινδιών, και που σήμερα έχει 14 επίσημα αναγνωρισμένες γλώσσες, 179 ανεπίσημες και 544 διαλέκτους, είναι μια χώρα ακραίων αντιθέσεων, όπου συνυπάρχουν το εντελώς αρχαίο και το απολύτως σύγχρονο, ο απροκάλυπτος ρεαλισμός και η παραληρηματική φαντασία, η λεπτή πονηριά και η αθώα ευπιστία, ο ζήλος για την υλική ευημερία και η λατρεία για τη φτώχεια και την ανιδιοτέλεια. Το πρώτο πράγμα που προκαλεί έκπληξη στον επισκέπτη, παρατηρεί ο Οκτάβιο Πας, είναι η ποικιλομορφία την οποία δημιουργεί η ακραία αντίθεση: ο μοντερνισμός και η αρχαιότητα, ο αισθησιασμός και ο ασκητισμός, η αμέλεια και η αποτελεσματικότητα, η πολυτέλεια και η φτώχεια, η πραότητα και η βιαιότητα – μια πολλαπλότητα που χαρακτηρίζει κάστες και γλώσσες, θεότητες και ιεροτελεστίες, συνήθειες και ιδέες, ποτάμια και ερήμους, κάμπους και βουνά, πόλεις και χωριά, αγροτική και βιομηχανική ζωή. Κυριαρχούν το χιούμορ και τα ζωηρά χρώματα, η τάση για την ονοματολογία και τους αριθμούς, για τις λίστες σχημάτων, γεύσεων, συναισθημάτων, φιλοσοφικών ιδεών, γραμματικών μορφών, το πάθος για την ενότητα.
Η πιο αξιοσημείωτη, ωστόσο, όψη της Ινδίας, εκείνη που την καθορίζει, δεν είναι, κατά τον Μεξικανό ποιητή, ούτε η πολιτική όψη ούτε η οικονομική, αλλά η θρησκευτική: η συνύπαρξη ινδουισμού και ισλαμισμού. Η πιο αξιοσημείωτη όψη της Ινδίας είναι δηλαδή η παρουσία της πιο αυστηρής και ακραίας μορφής μονοθεϊσμού παράλληλα με τον πιο πλούσιο και ποικίλο πολυθεϊσμό, γεγονός που από τη μια αποτελεί ιστορικό παράδοξο και από την άλλη βαθύτατη πληγή. Διότι εδώ δεν συναντάμε, παρατηρεί ο Πας, μια τρέχουσα αντίθεση, αλλά μια ασυμβατότητα, γεγονός που αποτυπώνεται στην ινδική τέχνη, εμφανέστατο στους βραχμανιστικούς ναούς της Ελόρα και στο μουσουλμανικό Τατζ Μαχάλ, στις βουδιστικές τοιχογραφίες της Ατζάντα και στις μογγολικές μικρογραφίες. Στα μνημειώδη αυτά δημιουργήματα, καταλήγει ο νομπελίστας ποιητής, δεν παρακολουθούμε απλώς διαφορετικές καλλιτεχνικές τεχνοτροπίες, αλλά δύο διαφορετικά οράματα του κόσμου μιας χώρας όπου αναγκαστικά κυριαρχούν η αδιάκοπη σύγκρουση και ο στιγμιαίος εναγκαλισμός.