Ιστορία των εννοιών: Διαδρομές της ευρωπαϊκής ιστοριογραφίας
Εισαγωγή – επιμέλεια: Αλεξάνδρα Σφοίνη
εκδ. ΕΜΝΕ- Μνήμων, σελ. 336
Κάτω από το σεμνό και επιστημονικό ένδυμα αυτής της έκδοσης, που συγκεντρώνει εννέα προβληματισμούς γύρω από την ιστορία των εννοιών, κρύβεται ένα κεντρικό ερώτημα: Τι εξετάζουμε, και πώς το εξετάζουμε, στην ιστορία.
Η ιστορία ως γνωστόν στηρίζεται σε πηγές που, όταν δεν είναι αρχαιολογικές, είναι φτιαγμένες από λέξεις. Πώς καταλαβαίνουμε, όμως, τις λέξεις όταν στηρίζονται σε νοηματικούς κώδικες που ανήκουν σε άλλους πολιτισμούς απομακρυσμένους από τον δικό μας; Μη βιαστούμε να απαντήσουμε ότι ανοίγουμε ένα λεξικό και βρίσκουμε τη μετάφραση. Τα λεξικά δεν είναι φτιαγμένα να μας δίνουν τις συνδηλώσεις μιας λέξης στην εποχή της, αλλά να τις παραφράζουν σε μια παρεμφερή έννοια της δικής μας εποχής. Ας πάρουμε ένα παράδειγμα· το νόημα της λέξης textus κατά τον 12ο αιώνα -ήταν ο αιώνας των φιλοσόφων- στη Μεσαιωνική Δύση. Ανοίγουμε το καλύτερο λεξικό της περιόδου και βρίσκουμε αυτή τη λέξη μεταφρασμένη ως «κείμενο» (texte) ή «περιεχόμενο» (tenor, contenu). Αν ανατρέξουμε όμως στις χρήσεις της λέξης που κάνουν οι σημαντικότεροι συγγραφείς της περιόδου (διαθέτοντας βέβαια την απαραίτητη γλωσσολογική μέθοδο για να το κάνουμε) θα διαπιστώσουμε ότι αυτή λέξη μπορεί να αποδοθεί μόνο περιγραφικά ως ένας «δομημένος λόγος, απαραβίαστος και ιδρυτικός». Καταλαβαίνουμε πόσο θα είχαμε πέσει έξω στη μετάφραση, αλλά και πόσο λίγο θα καταλαβαίναμε την εποχή που προτιθέμεθα να εξετάσουμε.
Οι αναγνώστες θα κατάλαβαν ότι μετά την εμφάνιση της σύγχρονης γλωσσολογίας -όπως περίπου την διατύπωσε ο Ferdinand de Saussure, ή η φιλοσοφία της γλώσσας και της ιστορίας από τους Γερμανούς φιλοσόφους μετά τον Νίτσε και τον Dilthey- η μελέτη της ιστορίας δεν μπορούσε να στηρίζεται πλέον μόνο σε κείμενα που εξετάζονται με την ιστορικο-φιλολογική μέθοδο.
Τρεις παραδόσεις
Στην εμπεριστατωμένη εισαγωγή της κυρίας Σφοίνη, ερευνήτριας του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών με ευρεία σχετική ενασχόληση, μπορούμε να παρακολουθήσουμε τη μακρά διαδρομή των ιστορικών στην αναζήτησή τους για το νόημα των λέξεων στην ιστορία. Μια διαδρομή που όχι μόνο δεν έχει τελειώσει, αλλά που τα αποτελέσματά της έρχονται να συζητήσουν και τη σύγχρονη κοινωνική και πολιτική ιστορία. Αν αναλογιστούμε, και μόνο, τις χρήσεις της λέξης «λαός» από τα πολιτικά κόμματα στην πρόσφατη ιστορία, για να δούμε τη διάσταση μεταξύ της πραγματικότητας και της γλωσσικής της αναπαράστασης.
Η ιστορία των εννοιών (όπως λέγεται στη γερμανική παράδοση), της ιστορικής σημασιολογίας (στη γαλλική παράδοση) ή της ιστορίας των ιδεών (στην αγγλοσαξονική παράδοση) ξεκίνησε από τα τέλη του 19ου αιώνα όταν διαπιστώθηκε ότι το νόημα μιας έννοιας δεν είναι η μετάφρασή της, αλλά οι σημασίες που αποδεσμεύει στις ειδικές κάθε φορά χρήσεις της. Οι ιστορικοί συνέλαβαν αμέσως την καινοτομία που έφερνε αυτή η αντίληψη στη δική τους επιστήμη. Ενα δρόμο για να πλησιάσουν τις αναπαραστάσεις των ανθρώπων· τον τρόπο που αυτοί στοχάζονταν τη ζωή τους μέσω των εννοιών που χρησιμοποιούσαν και την οργάνωναν.
Μετά την εισαγωγή της η κ. Αλεξάνδρα Σφοίνη επέλεξε τις θεωρητικές παρεμβάσεις ιστορικών μεγάλου κύρους που προέρχονται από αυτές τις τρεις παραδόσεις -σε μια σειρά μεταφρασμένων κειμένων που εκτείνονται μεταξύ του 1969 και του 1998- ώστε ο αναγνώστης να μπορέσει να παρακολουθήσει τη διαδοχική κατάκτηση αυτής της νέας επιστήμης. Πότε και γιατί εμφανίζεται μια νέα λέξη στην ιστορία; Ποια καινούργια πραγματικότητα έρχεται να εκφράσει; Αλλά και γιατί παλιές λέξεις αποκτούν, ξαφνικά, εντελώς νέο νόημα; Αν οι λέξεις είναι σημεία, ποιες καταστάσεις σηματοδοτούν; Ποια ανάγκη οδηγεί τους ανθρώπους να επινοήσουν νέα σημεία για να σημάνουν, με διαφορετικό τρόπο, αυτό που ζουν; Ποια εξουσιαστική συμπεριφορά κρύβεται πίσω από την αλλαγή του νοήματος μιας λέξης; Ποιος κοινωνικός ανταγωνισμός υπάρχει μεταξύ νοήματος και πραγματικότητας; Γιατί π.χ. το λεξιλόγιο της θεολογίας εγκαταλείφθηκε, βαθμηδόν, υπέρ του λεξιλογίου της ιατρικής για να περιγραφούν τα συναισθήματα; Γιατί μια λέξη της αστρονομίας (revolutio) χρησιμοποιήθηκε για να εκφράσει ένα μείζον πολιτικό γεγονός, την επανάσταση.
Παραμόρφωση
Αλλά τα ερωτήματα δεν σταματούν εδώ: Ποιοι είναι οι κίνδυνοι που απειλούν την κατανόησή μας της ιστορίας, όταν οι έννοιες μέσω των οποίων την εξετάζουμε είναι οι σύγχρονες που δεν έχουν, ίσως, καμία εφαρμογή στο παρελθόν. Πώς ο ιστορικός αφήνοντας κατά μέρος, όσο τουλάχιστον είναι δυνατόν, την υποκειμενική του και ιμπρεσιονιστική του κρίση θα οδηγηθεί να μελετήσει το παρελθόν μέσα από τις έννοιες που αυτό καταλάβαινε τον εαυτό της και όχι, μόνο, μέσα από τις σημερινές διανοητικές κατηγορίες;
Ο αναγνώστης θα καταλάβει τη σημασία αυτής της μεθόδου αν σκεφτεί ότι για πολύ καιρό οι ιστορικοί καταλάβαιναν το παρελθόν (δηλαδή ουσιαστικά το παραμόρφωναν) μέσα από έννοιες που αυτό δεν διέθετε όπως π.χ. οι έννοιες «φεουδαρχία», «κοινωνία» «κράτος» ή «έθνος». Εννοιες που ακόμα και αν είχαν διατυπωθεί, το νόημά τους ήταν εντελώς διαφορετικό. Τι νόημα έχει, π.χ., για τη βυζαντινή ιστορία η λέξη κράτος ή η λέξη κοινωνία; Ή για τη μεσαιωνική κοινωνία η λέξη «Θεός»; Και, τέλος, για την ιστορία της τουρκοκρατίας η λέξη «έθνος»;
Αλλά, και το θεωρούμε εξίσου σημαντικό, ο αναγνώστης θα έχει την ευκαιρία να απομακρυνθεί από την ιστορία και να αναλογιστεί πώς κτίζεται με λέξεις το περιβάλλον μέσα στο οποίο ζει σήμερα, χάρις σε έννοιες και συμφραζόμενα που συχνά του παραλλάσσουν την πραγματικότητα.
* Ο Ν. Ε. Καραπιδάκης είναι καθηγητής της Μεσαιωνικής Ιστορίας στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο, τ. Διευθυντής των Γενικών Αρχείων του Κράτους.