Οποιαδήποτε στοχειωδώς πολιτισμένη χώρα και οποιαδήποτε υπεύθυνη πολιτεία είχε την τύχη να διαχειρίζεται 30.000 στρέμματα μοναδικής Φύσης, διάσπαρτα με αρχιτεκτονήματα, όλα διατηρητέα, φορτωμένα με ιστορικές μνήμες, θα είχε αναλάβει το χρέος της ευθύνης της. Οχι στην Ελλάδα. Και όχι για το Τατόι. Οσοι δεν έχουν ποτέ επισκεφθεί το πρώην βασιλικό κτήμα στην Πάρνηθα, θα αισθάνονται πιθανώς ότι το Τατόι είναι μία ακόμη ατυχής περίπτωση απέναντι στην οποία το ελληνικό Δημόσιο εμφανίζεται αναποτελεσματικό. Αλλά το Τατόι είναι ένας κόσμος ολόκληρος, δίπλα στην Αθήνα, ένα περιβάλλον μοναδικής ομορφιάς που η Ελλάδα από συμπλεγματική αμηχανία και αναβλητικότητα έχει εγκαταλείψει στη φθορά αν όχι στην καταστροφή. Αν και όλα τα 40 κτίσματα είναι διατηρητέα από το Υπουργείο Πολιτισμού από το 2003, αν και όλο και κάποια μαστορέματα γίνονται, χωρίς κανένα, όμως, στρατηγικό σχέδιο, η αλήθεια είναι ότι το Τατόι, ως σύνολο, έχει καταστραφεί σε ένα μεγάλο βαθμό. Σε ορισμένα σημεία η φθορά είναι μη αναστρέψιμη. Οι λεηλασίες και ο χρόνος συναγωνίζονται την έλλειψη ουσιαστικού ενδιαφέροντος. Και όμως. Οποιοσδήποτε νοήμων άνθρωπος αντιλαμβάνεται ότι ο δημόσιος αυτός χώρος θα μπορούσε να είναι πλουτοπαραγωγική πηγή, τόπος αναψυχής για χιλιάδες πολίτες και χώρος απόλαυσης όπου το φυσικό κάλλος ενισχύεται από αρχιτεκτονήματα μεγάλης ομορφιάς.
Ταμπού λόγω παρελθόντος
Η πραγματικότητα μάς προσγειώνει στην ατμόσφαιρα του ελληνικού Δημοσίου. Γιατί, αν ύστερα από μία επίσκεψη στο Τατόι, ο επισκέπτης κατηφορίζει με φουσκωμένα τα πνευμόνια από οξυγόνο και γεμάτο το νου αππό ιδέες, γνωρίζει πολύ καλά ότι αυτό που συνάντησε -τα σκουπίδια, τα ερείπια, τα πεθαμένα φυτά, οι πεσμένες αυθεντικές στέγες του 19ου αιώνα- συνιστούν την κλίμακα του πραγματικού. Η ελληνική πολιτεία παρόλο που έχει ευθύνη -πάνω απ’ όλα απέναντι στους πολίτες που τους στερεί από ένα φυσικό και αρχιτεκτονικό πάρκο μοναδικό στην Ευρώπη- συνεχίζει να τηρεί πολιτική μυστικοπάθειας για τις προθέσεις της.
Απόφαση του ΣτΕ έχει αποθαρρύνει σχέδια για δόμηση μέσα στο κτήμα, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι η διαχείριση ενός τέτοιου σύνθετου ζητήματος μπορεί να αποκλείει δυσάρεστες εκπλήξεις. Είναι και θέμα αισθητικής και τι σχέση έχει κανείς με την Ιστορία και τη Φύση. Οσοι γνωρίζουν καλά το Τατόι λένε ότι η μέχρι τώρα σιωπή των διαδοχικών κυβερνήσεων τους πείθει ότι αφενός οι «αρμόδιοι» (και είναι πολλοί, δυστυχώς) δεν έχουν κατανοήσει τον θησαυρό που έχουν στα χέρια τους και αφετέρου δεν θέλουν να είναι αυτοί που θα αποφασίσουν. Στην Ελλάδα του 2007, επιζεί το ταμπού του βασιλικού παρελθόντος. Μπορεί να είναι παράλογο, αν σκεφτεί κανείς ότι έχουν περάσει 33 χρόνια από το δημοψήφισμα για την κατάργηση της μοναρχίας, αλλά το θέμα εξακολουθεί να ανήκει στην κατηγορία του «μην αγγίζετε». Το Τατόι, όμως, κτήμα και με τη βούλα του ελληνικού Δημοσίου, πρέπει να αποσυνδεθεί από τους συμπλεγματικούς, ψυχολογικούς μηχανισμούς που το καταδικάζουν στην καταστροφή.
Αν επιχειρήσει κανείς να εξηγήσει σε έναν Ευρωπαίο τον τρόπο με τον οποίο η ελληνική πολιτεία διαχειρίζεται τον «Φάκελο Τατόι» θα εισπράξει εκφράσεις απορίας και ελαφράς ειρωνείας. Γιατί, η απουσία κοινού νου είναι αυτή που εντυπωσιάζει περισσότερο από οτιδήποτε άλλο. Αν υπήρχε ένα στρατήγημα, από ελληνικής πλευράς, θα μπορούσε να εξασφαλιστεί και γενναία επιδότηση από ευρωπαϊκά προγράμματα για την συνολική ανάπλαση που εμπλέκει αρχιτέκτονες, ιστορικούς, βοτανολόγους, γεωπόνους, συντηρητές.
Φύση και Ιστορία
Γιατί πέρα από τα αρχιτεκτονήματα, που είναι διάσπαρτα από τα κεντρικά ανάκτορα έως το βουτυροκομείο, η Φύση πρωταγωνιστεί στο Τατόι. Οι κατάφυτες πλαγιές είχαν φυτευθεί σε μεγάλο βαθμό στη διάρκεια των τελευταίων δεκαετιών του 19ου αιώνα και πέρα από τα δέντρα είχαν καλλιεργηθεί πολλές ποικιλίες θάμνων και ανθέων από διάφορα μέρη του κόσμου. Η βασίλισσα Ολγα, που, όπως πολλοί προερχόμενοι από βόρεια κλίματα, νοσταλγούσε το πυκνό πράσινο της Ρωσίας, είχε φέρει από την πιο ήπια Κριμαία σπόρους και δέντρα, που μπορούσαν να ζήσουν στην Αττική. To θέμα είναι ότι σήμερα, το Τατόι, ως απέραντος βοτανικός κήπος μέσα από ειδικά σχεδιασμένα μονοπάτια με ξέφωτα και υποστατικά, έχει πεθάνει. Μπορεί να αναστηθεί μόνο αν υπάρξει στρατηγικό σχέδιο.
Δεν είναι καλύτερη και η μοίρα των κτισμάτων. Ορισμένα από τα κτίρια είναι έργα επωνύμων αρχιτεκτόνων, όπως το ξενοδοχείο χτισμένο στην άκρη της πλαγιάς με θέα το απέραντο πλάτωμα. Χτίστηκε μετά το 1890 από τον αρχιτέκτονα Αναστάσιο Μεταξά, από τους επιφανέστερους της εποχής. Εκείνα τα χρόνια ή λίγο μετά θα έκανε την αναμαρμάρωση του Παναθηναϊκού Σταδίου και θα σχεδίαζε το νυν Μουσείο Μπενάκη. Τα μικρά κτίρια μέσα στο κτήμα, που όλα μαζί συνέθεταν μία κεντροευρωπαϊκή αντίληψη για την αγροτική οικονομία (υπήρχε ένας ολόκληρος πληθυσμός που δούλευε στα κτήματα), είναι τα περισσότερα ερείπια. Ακόμη και τα κινητά αντικείμενα, όσα απέμειναν, είναι πολλά λεηλατημένα ή έχουν υποστεί φθορές. Τα αυτοκίνητα και οι άμαξες σαπίζουν. Από μόνα τους τα οχήματα συγκροτούν θεματικό μουσείο.
Μουσείο του εαυτού του
Το Τατόι είναι μουσείο του εαυτού του. Και η ελληνική πολιτεία έχει την υποχρέωση να δείξει ωριμότητα ώστε να προστατεύσει αυτό που στο κάτω κάτω ανήκει στους Ελληνες πολίτες. Οι περισσότεροι από εμάς αγνοούμε τι μπορεί να σημαίνει, για τους έγκλειστους στην ασφυκτική Αθήνα, μια βόλτα στο Τατόι. Αν το κτήμα αναπλαστεί και εποπτεύεται από έναν αυτόνομο Οργανισμό, με τα δικά του έσοδα και με συγκεκριμένες υποχρεώσεις, τότε η Αθήνα θα αποκτήσει ένα από τα ωραιότερα περιαστικά πάρκα στην Ευρώπη. Το έχουμε δίπλα στην πρωτεύουσα, αλλά το ελληνικό Δημόσιο δεν έχει την τόλμη και ενδεχομένως τους ανθρώπους για να το διαχειριστεί. Οι ευθύνες όμως είναι δικές του.
Σε δημοπρασία…
Εργα τέχνης και αντικείμενα, πολλά από τα οποία προέρχονται από το Τατόι και ανήκαν στη συλλογή του βασιλιά Γεωργίου Α΄, δημοπρατούνται από τον οίκο Christie’s στο Λονδίνο στις 24 και 25 Ιανουαρίου. Συνολικά βγαίνουν στη δημοπρασία 850 αντικείμενα, με εκτιμήσεις που κυμαίνονται από 100 έως 250.000 λίρες Αγγλίας. Χρηστικά και αργυρά αντικείμενα, Faberge, καθώς και έπιπλα, πίνακες και κινέζικες πορσελάνες είναι μερικά από τα κομμάτια που βγαίνουν στο φως έπειτα από χρόνια αποθήκευσης. Ολα τα αντικείμενα αποκαλύπτουν την αισθητική του Γεωργίου Α΄ (1845 1913). Μετακινήθηκαν από την Ελλάδα με προορισμό το Λονδίνο στις αρχές της δεκαετίας του 1990 και τώρα, είναι καλή ευκαιρία, αν κάποιος έχει τη δυνατότητα, να προσφέρει ορισμένα από αυτά για ένα μελλοντικό Μουσείο της Ιστορίας του Τατοΐου. Ενα ζευγάρι φιάλες προσκυνήματος (φωτ.) από τον γνωστό Αγγλο αργυροχόο Robert Garrard, που χρονολογείται από το 1866 (εκτίμηση 80.000 – 120.000 λίρες Αγγλίας) είναι -σύμφωνα με τον οίκο δημοπρασιών- τα καλύτερα δείγματα από βασιλικά αντικείμενα που έχουν δοθεί στην αγορά.
Τέσσερα κτίσματα χρειάζονται άμεση παρέμβαση
Για τον ιστορικό Κώστα Μ. Σταματόπουλο η μελέτη της ιστορίας του Τατοΐου είναι έργο ζωής. Το δίτομο έργο του «Το χρονικό του Τατοΐου, 1800 – 2003» (εκδόσεις Καπόν) είναι, πέρα από ένα συναρπαστικό ανάγνωσμα γεμάτο φωτογραφίες, ένα υπόδειγμα ιστορικής έρευνας. O K. M. Σταματόπουλος είναι πολύ γνωστός στο υπουργείο Πολιτισμού και άλλους εμπλεκόμενους δημόσιους φορείς μέσα από τις σοβαρές και εμπεριστατωμένες προτάσεις που τους έχει υποβάλει μέσα από την «Ελληνική Εταιρεία για την Προστασία του Περιβάλλοντος και της Πολιτιστικής Κληρονομιάς», οι οποίες, όμως, παραμένουν αναξιοποίητες.
«Από τις αρχές φθινοπώρου στείλαμε επιστολή στο ΥΠΠΟ», λέει στην «Κ» ο Κ. Μ. Σταματόπουλος, «επισημαίνοντας την ανάγκη άμεσης σωστικής παρέμβασης για τέσσερα, τουλάχιστον, κτίσματα. Για την οικία του δασονόμου Στουρμ, για τα εργατόσπιτα σε δύο πτέρυγες που χρονολογούνται από τη δεκαετία του 1870, για το βουτυροκομείο, κτίσμα του 1898, και το σπίτι του κηπουρού, που έχει σχεδόν καταρρεύσει». Ο Κ. Μ. Σταματόπουλος επισημαίνει ότι στην περίπτωση των εργατόσπιτων και του βουτυροκομείου σώζονται ακόμη, οριακά, οι αυθεντικές στέγες του 19ου αιώνα. Σε λίγο καιρό ακόμη, θα χρειαστεί να αντικατασταθούν με σύγχρονο βιομηχανικό κεραμίδι, με «εντελώς διαφορετικό αισθητικό αποτέλεσμα».
Υπάρχει η σκέψη, λέει ο Κ. Μ. Σταματόπουλος, ότι η πολιτεία «ετοιμάζει ένα σχέδιο το οποίο δεν ανακοινώνει. Θα ήταν καλό η κοινωνία να μην αιφνιδιαστεί για κάτι που την αφορά. Χρειάζεται συνεργασία. Και να σκεφτεί κανείς ότι ο άνθρωπος που γνωρίζει σπιθαμή προς σπιθαμή το Τατόι, ο γεωπόνος Χρήστος Λελίγκος, που εργάστηκε στο κτήμα από το 1954 ώς το 2003, μπορεί να προσφέρει την πολύτιμη πείρα του».