Το έτος 70 του Κυρίου, όπως αποκλήθηκε αργότερα, οι στρατιώτες της Ρώμης κατέστρεψαν εντελώς τον Ναό της Ιερουσαλήμ, παραδίδοντάς τον στις φλόγες. Εκτοτε, αγνοείται η ακριβής τοποθεσία του. Αυτή η καταστροφή υπήρξε αποφασιστικής σημασίας, αν και όχι η μόνη δραματική στιγμή, στις ταραγμένες σχέσεις Εβραίων και Ρωμαίων, οι οποίες κλιμακώνονταν από την υπαγωγή της Ιουδαίας σε υποτελές βασίλειο, από τον Πομπήιο, έως τις ύστατες εβραϊκές ανταρσίες που ξέσπασαν στην αρχή του 2ου μ.Χ. αιώνα.
Διαφορετικές κοσμοαντιλήψεις
Οι συνέπειες έγιναν αισθητές σε όλη τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Χάνοντας το ιερό κέντρο της λατρείας τους, οι Εβραίοι διασκορπίστηκαν ακόμη μακρύτερα από ό,τι στο παρελθόν, στη λεκάνη της Μεσογείου. Ορισμένα μέλη της διασποράς ασπάστηκαν τη χριστιανική ερμηνεία των εβραϊκών γραφών ενώ άλλοι την απέρριψαν. Οσο η χριστιανοσύνη επεκτεινόταν στον ρωμαϊκό κόσμο, ώσπου έγινε τελικά η επίσημη θρησκεία του κράτους, τόσο μεγάλωναν οι διαφωνίες σχετικά με την ανάγνωση των ιερών κειμένων.
Από αυτή την άποψη ο υπότιτλος του βιβλίου Rome and Jerusalem που εκδόθηκε πρόσφατα -Τhe Clash of Ancient Civilization (εκδ. Αllen Lane, 656 σελ., 25 στερλίνες)- είναι κατανοητός. Αληθεύει ότι η ένοπλη σύγκρουση Ρωμαίων και Εβραίων, είχε επιδράσει σοβαρά στη διαμόρφωση της παγκόσμιας ιστορίας. Ομως, στη σύγχρονη ομιλία, ο όρος «Σύγκρουση πολιτισμών» έχει πάρει και άλλα νοήματα και ίσως γι’ αυτό ο συγγραφέας του βιβλίου, Martin Goodman, τον επέλεξε για υπότιτλο.
Με τις ασύνειδες, εν πολλοίς, συνδηλώσεις του Ψυχρού Πολέμου και των αβέβαιων σχέσεων Ισλάμ και Δύσης, ο όρος έχει γίνει κάτι ευρύτερο από ένοπλη σύγκρουση· σημαίνει και τιτάνια σύγκρουση αξιών. Γι’ αυτό υπεύθυνος είναι κυρίως ο Αμερικανός καθηγητής Σάμιουελ Χάντινγκτον, που είδε τον μεταψυχροπολεμικό κόσμο ως αντιπαράθεση ολίγων, περίπου έξι, γεωπολιτικών συμπλεγμάτων, τα οποία ορίζονται με όρους θρησκευτικούς και εθνικούς.
Εξειδικεύοντας λίγο, όπως γράφει ο «Εκόνομιστ», «σύγκρουση πολιτισμών» σημαίνει όχι πολιορκίες και βομβαρδισμοί αλλά μια συστηματική, πολύχρονη αντιπαλότητα μεταξύ διαφορετικών κοσμοειδώλων, μεταφυσικών ιδεών και εκτιμήσεων περί της ανθρώπινης φύσης. Σε μια τέτοια αντιπαλότητα, το κάθε σύμπλεγμα εμψυχώνει και παρακινεί όχι μόνο τους οπαδούς του αλλά και τους αναποφάσιστους παρατηρητές. Για να είναι όμως ένας τέτοιος ανταγωνισμός άξιος λόγου, πρέπει να υπάρχει μια συμμετρία μαζί των ανταγωνιζομένων, να έχουν δηλαδή όμοιους στόχους και να ανταγωνίζονται στην ίδια αρένα. Συμβαίνει όμως αυτό με τη Ρώμη και την Ιερουσαλήμ; Η Ρώμη ήταν μια παγκόσμια δύναμη, ιδιοφυής στις κατακτήσεις, τις κατασκευές, τη διακυβέρνηση. Η Ιερουσαλήμ ήταν ένα πνευματικό κέντρο, λειτουργώντας ως πρωτεύουσα ενός μικρού κράτους το οποίο δεν είχε φιλοδοξίες να κατακτήσει μακρινές χώρες ή να υποτάξει άλλους στη θέλησή του.
Οι πεπαιδευμένοι Ρωμαίοι έβλεπαν την πολιτική τους ως ένα είδος δημοκρατίας όπου όλοι οι αξιωματούχοι ήταν υπόλογοι στον λαό και υποκείμενοι σε αλλαγή. Στην πράξη, η εξουσία βρισκόταν στα χέρια της κληρονομικής πλουτοκρατίας, η οποία όμως έπρεπε να κερδίσει τα προνόμιά της μέσω των δημόσιων υπηρεσιών τους. Στην Ιερουσαλήμ η εξουσία ήταν θεοκρατική· και δεν μπορούσε να ήταν αλλιώς σε έναν τόπο συνεύρεσης του Θεού με τον άνθρωπο.
Στη Ρώμη τα ερωτικά ήθη και ο οικογενειακός νόμος ήταν γήινα, φιλελεύθερα, προσγειωμένα. Ταυτόχρονα όμως, ο τρόπος που οι νόμοι και τα ήθη κατοχύρωναν τα προνόμια των αριστοκρατών επί των πληβείων, των ελευθέρων επί των δούλων, των ανδρών επί των γυναικών, σήμερα ακούγεται απεχθής. Ο εβραϊκός νόμος ήταν ακόμη πιο συντηρητικός στα σεξουαλικά ήθη και πιο απαράβατος εφόσον βάση του ήταν ο θεϊκός νόμος.
Ολα τούτα έχουν ενδιαφέρον. Αλλά η αρχαία Ρώμη και η αρχαία Ιερουσαλήμ είχαν τόσες και τέτοιες διαφορές ιδεολογίας και πολιτικής ώστε κάθε βάση σύγκρισης μεταξύ τους καθίσταται προβληματική. Μήπως η μεγάλη αντίθεση της αρχαιότητας δεν ήταν μεταξύ Ρώμης και Ιερουσαλήμ αλλά μεταξύ Ελληνισμού και Εβραϊσμού; Αυτή ήταν η αντίθεση που κάθε γενναίο πνεύμα της Μεσογείου είχε να αντιμετωπίσει και να αγωνιστεί μαζί της επί αιώνες, πριν και μετά τον βίο του Ιησού Χριστού. Απαριθμώντας ο συγγραφέας τα κύρια γνωρίσματα Ρώμης και Ιερουσαλήμ (πολιτική, ιδεολογία, νόμος), επαναλαμβάνει διαρκώς ότι Ρωμαίοι και Εβραίοι αντέδρασαν εντελώς διαφορετικά απέναντι στον Ελληνισμό. Είναι ένα ερώτημα θεμιτό μια και τόσα η Ρώμη άντλησε από την ελληνική κληρονομιά, τέχνη, λογοτεχνία, θρησκεία. Μάλιστα, μέρος τού ό,τι η Ρώμη επέβαλε, με στρατιωτικά μέσα, στην Ιουδαία, ήταν ελληνικός πολιτισμός. Σε κάθε συζήτηση περί Ρώμης και Ιερουσαλήμ στο βάθος τρεμολάμπει η Αθήνα. «Τι έχει να κάνει η Αθήνα με την Ιερουσαλήμ» ήταν το ερώτημα που έθεσε ο Τερτυλλιανός, το οποίο παρουσιάζει ένα πραγματικό και αναπόφευκτο δίλημμα το οποίο ουδέποτε έπαψε να απασχολεί τη συλλογική συνείδηση της Δύσης.
Τα αξιακά συστήματα
Μπορεί κανείς να απαντήσει όπως ο Τερτυλλιανός, ότι Αθήνα και Ιερουσαλήμ είναι εντελώς ξεχωριστοί κόσμοι, ξεχωριστοί τρόποι αντίληψης της πραγματικότητας. Είναι όμως ερώτημα νόμιμο, αληθές και πιεστικό, όπως δεν είναι τόσο το ερώτημα: «Τι έχει να κάνει κατ’ ουσίαν η Ιερουσαλήμ με τη Ρώμη;» Τώρα, εάν η Ιερουσαλήμ συγκριθεί με την Αθήνα (ή όποιο άλλο κέντρο του ελληνικού πολιτισμού) επ’ αυτού θα έχουν πάρα πολλά να πουν οι σύγχρονοι διανοητές, ιδιαίτερα για το τόσο ολισθηρό αλλά και σπουδαίο ζήτημα, πώς ελληνισμός και ιουδαϊσμός επέδρασαν ο ένας στον άλλο, ως αξιακά συστήματα.