«Ξέρω τα όνειρα που βλέπεις… Ξέρω τους βαθύτερους, τους πιο απόκρυφους φόβους σου. Ξέρω τα πάντα», τραγουδούσε ο Τζιμ Μόρισον. Μπορεί ο Μόρισον να μιλούσε περί έρωτος, οι στίχοι του όμως είναι δηλωτικοί της βαθύτερης ουσίας της λειτουργίας των μυστικών υπηρεσιών: την εισβολή στην ιδιωτική ζωή. Ιδέα που κυρίως μετά την 11η Σεπτεμβρίου μοιάζει να έχει γίνει εμμονή – και γιατί όχι; Αν εταιρείες κινητής τηλεφωνίας εμπλέκονται σε παρακολουθήσεις του πρωθυπουργού και των υπουργών του, ενώ στελέχη τους αυτοκτονούν μυστηριωδώς, γιατί να μην παρακολουθούνται και απλοί πολίτες; Στο σινεμά, η παραγωγή εσχάτως επιβεβαιώνει αυτό το ξαφνικό ενδιαφέρον για τις μυστικές υπηρεσίες: «Ζωές των άλλων», «Καθοδηγητής», «Συριάνα», «Μόναχο», το τηλεοπτικό «24» κ.ά.
Οι μυστικοί πράκτορες «φοριούνται πολύ». Πολύ πριν από τον κινηματογράφο όμως, η λογοτεχνία ήταν αυτή που τους ανέδειξε σε υπερανθρώπους ή αντι-ήρωες, σε σκοτεινές ή τραγικές φιγούρες. Spy novel στα αγγλικά, κατασκοπικό μυθιστόρημα στα ελληνικά, το είδος έχει μακρά ιστορία – και εκατομμύρια θαυμαστές. Μη βιαστείτε να τους σνομπάρετε: Το τελευταίο βιβλίο του Τζον Λε Καρέ «Ο τέλειος κατάσκοπος» χαρακτηρίστηκε από τον απαιτητικό Φίλιπ Ροθ «το καλύτερο αγγλικό μυθιστόρημα μετά τον πόλεμο».
Ο Σέρλοκ Χολμς κατάσκοπος
Η αφετηρία της ιστορίας μας βρίσκεται κάπου στις αρχές του 20ού αιώνα. Περιπέτειες κατασκοπείας ανάμεσα σε Ευρώπη και Ασία αφηγείται στο «Κιμ» (1901) ο Ράντγιαρντ Κίπλινγκ (1865-1936), σε ένα μυθιστόρημα που διαδραματίζεται στο Αφγανιστάν. Ωστόσο ο μεγάλος Τζόζεφ Κόνραντ (1857-1924) θα είναι αυτός που στα 1907 θα δώσει ένα εξαιρετικό δείγμα κατασκοπικού μυθιστορήματος με τον «Μυστικό πράκτορα», θίγοντας το τραγικό στοιχείο της δράσης των πρακτόρων σε συλλογικό αλλά και ατομικό επίπεδο. Η έλευση του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου θα αποτελέσει μια πρώτης τάξης αφορμή για σχετικά μυθιστορήματα, τα περισσότερα από τα οποία έχουν σήμερα ξεχαστεί. Σε μερικά από αυτά όμως τον ρόλο του κατασκόπου επωμίζεται ο Σέρλοκ Χολμς, ο οποίος δίνει, μεταξύ άλλων, ψευδείς πληροφορίες στους Γερμανούς, δρώντας ως διπλός πράκτορας. Εκείνη την εποχή επίσης γράφουν τα δικά τους κατασκοπικά βιβλία οι Γκαστόν Λερού (1868-1927), ο οποίος υπήρξε και ντετέκτιβ, και Σόμερσετ Μομ (1874-1965), ο οποίος διετέλεσε και πράκτορας.
Αν την εποχή του Μεσοπολέμου ο ρόλος των άγουρων ακόμα μυστικών υπηρεσιών σε σχετικά αναγνώσματα περιορίζεται στο να ξετρυπώνει ανατρεπτικούς μπολσεβίκους, το ξέσπασμα του πολέμου το 1939 θα στρέψει την προσοχή όλων προς τη Γερμανία. Σκληρότατος ήταν ο μυστικός πόλεμος μεταξύ των μυστικών υπηρεσιών των Συμμάχων και του Αξονα. Το πώς απλοί, καθημερινοί άνθρωποι μπλέκονται στα γρανάζια αυτού του αθέατου πολέμου καταγράφει με μαεστρία ο σημαντικός συγγραφέας Ερικ Αμπλερ (1909-1998), ο οποίος θα ταράξει το κοινό της εποχής υιοθετώντας μιαν ελαφρώς αριστερή προσέγγιση στα πράγματα. Κοντά στον Αμπλερ, και ο πολυδιάστατος, με μεταφυσικές αγωνίες, Γκρέιαμ Γκριν (1904-1991), ο οποίος όμως θα δώσει μερικά από τα κορυφαία του έργα την περίοδο του Ψυχρού Πολέμου.
Ο ψυχρός πράκτορας
Πράγματι, ο Ψυχρός Πόλεμος οδήγησε το κατασκοπικό μυθιστόρημα σε άλλα επίπεδα, καθώς οι μάχες πλέον διεξάγονται ανάμεσα στη νεοϊδρυθείσα CIA και την KGB. Στην εποχή της «κόκκινης υστερίας» ο εχθρός έγινε αόρατος, πιο ύπουλος. Μέσα σε αυτή τη μεγάλη χρονικά περίοδο (1945-1990) ξεπήδησαν μερικά από τα πλέον γνωστά ονόματα: Ο Ιαν Φλέμινγκ (1908-1964), ο οποίος μυθοποίησε τη φιγούρα του μυστικού πράκτορα μέσα από τον «007», οι Τζον Λε Καρέ (1931), Φρέντερικ Φόρσαϊθ (1938), Κεν Φόλετ (1949) και Ρόμπερτ Χάρις (1957). Μέσα στη δεκαετία του ’70 εμφανίστηκε ο Ρόμπερτ Λάντλαμ (1927-2001), ο οποίος θεωρείται ανανεωτής του κατασκοπικού θρίλερ, και το ’80 ο Τομ Κλάνσι (1947), ο οποίος με το πρώτο του μυθιστόρημα «Το κυνήγι του Κόκκινου Οκτώβρη» (1984) πούλησε εκατομμύρια αντίτυπα κι έγινε πολύ επιτυχημένη ταινία. Ενας άλλος μεγάλος συγγραφέας, ο Νόρμαν Μέιλερ (1923), κυκλοφόρησε το 1991 το «Harlot’s Ghost», ένα «τούβλο» 1.300 σελίδων με θέμα τις αμερικανικές μυστικές υπηρεσίες. Το βιβλίο κυκλοφόρησε τη χρονιά που διαλύθηκε η Σοβιετική Ενωση.
Με τη λήξη του Ψυχρού Πολέμου, το κατασκοπικό μυθιστόρημα έπεσε σε δυσμένεια. Χαρακτηριστικό είναι ότι το Κογκρέσο συζήτησε σοβαρά την ιδέα να διαλυθεί η CIA, καθώς δεν είχε λόγο ύπαρξης, ενώ και οι New York Times έπαψαν τη στήλη κριτικής κατασκοπικού θρίλερ που «έτρεχε» επί σειρά ετών. Οι μυστικοί πράκτορες ήταν πλέον ντεμοντέ.
«Πάρκο κατασκόπων»
Μετά τις 11/9, όμως, μάς χτύπησαν και πάλι την πόρτα. Κι αυτή τη φορά ο εχθρός είναι ακόμα πιο αφανής, μπορεί να διεισδύσει παντού, δεν έχει την έδρα του σε μία χώρα, ενώ ο συνδυασμός νέων, εξελιγμένων τεχνολογιών έφερε μιαν άλλη διάσταση στο θέμα. Συγγραφείς όπως οι Λε Καρέ και Φόρσαϊθ επέστρεψαν δριμύτεροι, εκμεταλλευόμενοι τη νέα αυτή κατάσταση και το διάχυτο κλίμα τρόμου. Επιπλέον, το 2004 σχηματίστηκε ο πρώτος διεθνής οργανισμός συγγραφέων βιβλίων θρίλερ (International Thriller Writers), στον οποίο περιλαμβάνονται συγγραφείς κατασκοπικών έργων.
Επίσης, μέσα στο 2007 πρόκειται να ανοίξει το πρώτο «πάρκο κατασκόπων» (Spyland), κοντά στη Λυών της Γαλλίας. Αν ισχύει αυτό που είπε ο πρόεδρος Μπους, ότι ο «πόλεμος κατά της τρομοκρατίας θα είναι μακρύς και δυσάρεστος», τότε σίγουρα οι μυστικοί πράκτορες είναι εδώ για να μείνουν.
Οδηγός ανάγνωσης
Γκρέιαμ Γκριν
«Ο άνθρωπός μας στην Αβάνα» (μτφρ. Μ. Βαρκαρόλη, Πόλις) και «Ο ήσυχος Αμερικανός» (μτφρ. Γ. Τσακνιάς, Πόλις). Το πρώτο διαδραματίζεται στην Κούβα των τελευταίων ημερών του Μπατίστα και το δεύτερο στο Βιετνάμ του 1954. Δύο αριστουργήματα της παγκόσμιας λογοτεχνίας, όπως και τα κλασικά «Ο τρίτος άνθρωπος» (μτφρ. Δ. Τσουκαλά, Αγκυρα) και «Το υπουργείο του φόβου» (μτφρ. Δ. Καρέλλας-Σ. Μακρή, Ερατώ).
Ερικ Αμπλερ
«Η μάσκα του Δημήτριου» (μτφρ. Α. Αποστολίδης, Αγρα) μας μεταφέρει στη Σμύρνη του ’22 και τα ταραγμένα προπολεμικά Βαλκάνια, ενώ στη «Βρόμικη ιστορία» (μτφρ. Γ. Ν. Πεντζίκης, Αγρα) ξεκινά από την Κωνσταντινούπολη για να φτάσει στην Ερυθρά Θάλασσα, σε αναζήτηση ενός μυστηριώδους τυχοδιώκτη, με παράξενες αποστολές σε νεοσύστατα κρατίδια. Το «Επικίνδυνο πέρασμα» (μτφρ. Γ. Πολυκανδριώτης, OpusMagnum) διαδραματίζεται στην Ινδονησία, που μόλις έχει ανεξαρτητοποιηθεί από τους Ολλανδούς. Εξαιρετικά είναι επίσης: η «Εσωτερική συνωμοσία» (μτφρ. Α. Χατζηευγενιάδου, OpusMagnum), «Υπόθεση Ντελτσώφ» (Α. Παναρέτου, Κριτική), «Παιχνίδι με τον κίνδυνο» (μτφρ. Χρ. Κεφαλής, Κριτική) και «Παλεύοντας με το χρόνο» (μτφρ. Μ. Γιαμαλίδου, ΟpusΜagnum).
Τζον Λε Καρέ
Οι «Απόλυτοι φίλοι» (μτφρ. Γ. Μπαρουξής, Bell) αγγίζουν τα χρόνια του Ψυχρού Πολέμου αλλά και τον πόλεμο στο Ιράκ, «παίζοντας» αριστοτεχνικά με τις έννοιες της παράνοιας και της προδοσίας, με ήρωες δύο παλαίμαχους πράκτορες. Το κλασικό του έργο «Ο κατάσκοπος που γύρισε από το κρύο» (μτφρ. Μ. Κουλουμούνδρα, Bell) είναι το κατ’ εξοχήν μυθιστόρημα για τον παραλογισμό των μυστικών πρακτόρων κατά τον Ψυχρό Πόλεμο. Εξαιρετικός είναι και ο «Ράφτης του Παναμά» (μτφρ. Ν. Ανδρίτσου, Βell).
Τζον Λάντλαμ
Από τις εκδόσεις Bell κυκλοφορούν τα βιβλία του και μπορείτε να επιλέξετε ανάμεσα στη «Σκιά των κατασκόπων» (μτφρ. Τ. Καββαδία), την «Εντολή εξόντωσης» (μτφρ. Π. Κωνσταντέας), «Το μυστικό πρωτόκολλο» (μτφρ. Γ. Μπαρουξής), «Η προδοσία του Τριστάνου» (μτφρ. Ν. Σπυριδάκης), «Σχέδιο Κασσάνδρα» (μτφρ. Π. Κωνσταντέας) και «Χωρίς ταυτότητα» (μτφρ. Β. Καλλιπολίτης).